Africa Unite, een stapje dichterbij?

In de Rwandese hoofdstad Kigali hebben 44 Afrikaanse landen een verdrag ondertekend dat moet leiden tot één grote Afrikaanse vrijhandelszone van 1,2 miljard mensen, het African Continental Free Trade Area (AfCFTA) verdrag. Dit kadert in Agenda 2063, het ambitieuze plan van de Afrikaanse Unie (AU) om een zone te creëren van vrij verkeer van goederen, diensten en personen en zelfs een eengemaakte munt voor heel Afrika.

Wat houdt AfCFTA in?

In eerste instantie wil men 90% van de importtarieven tussen Afrikaanse landen onderling weghalen en op lange termijn zelfs volledig afschaffen. Dit als voorloper van een echte Afrikaanse douane-unie. Daarnaast wil men werk maken van een verbetering van de handelsgerelateerde infrastructuur, het handelsbeleid, de productiecapaciteiten en de marktintegratie.

Ook gaat men de mogelijkheden onderzoeken om tot opschaling te komen, de industrie competitiever maken en de beschikbare middelen beter aanwenden. Het stimuleren van de intra-Afrikaanse zaken door liberalisering van handel en diensten en betere afstemming op elkaar tussen de landen en het wegwerken van belemmeringen, zoals lange wachtrijen aan de grenzen staan op het lijstje.

Het uiteindelijke doel: in Afrika een vrij verkeer van personen, goederen en diensten en zelfs een eengemaakte munt.

Men hoopt hiermee tegen 2022 de handel binnen Afrika te verdubbelen. Intra-continentale handel in Afrika geldt nu voor slechts 16% van het totaal. In Azië is dit 51% en in Europa maar liefst 70%. Bovenstaande maatregelen zijn tussenstapjes in de hoop om tegen 2063 het uiteindelijke doel te bereiken: een gelijkaardige situatie zoals in de EU met vrij verkeer van personen, goederen en diensten en zelfs een eengemaakte munt.

David Luke, coördinator van het African Trade Policy Centre, zegt in een interview met Al Jazeera dat hij hoopt dat met dit vrijhandelsakkoord een historische anomalie wordt weggewerkt. Het kolonialisme creëerde een situatie waarbij buurlanden stopten onderling handel te drijven. De voornaamste handelsroutes waren niet tussen Afrikaanse landen onderling, maar met Europa of de VS. Volgens Luke is het verwijderen van handelsbarrières  een positieve stap en zal leiden naar net dat type groei dat Afrika nodig heeft.

Momenteel betreft slechts 18% van de export vanuit Afrika naar de rest van de wereld afgewerkte producten, terwijl dit binnen Afrika zelf 43% is. Het grootste gedeelte zijn ruwe grondstoffen, een markt die zeer kwetsbaar is voor prijsschommelingen en kan leiden tot instabiliteit. ‘Zulke handel creëert weinig jobs, in tegenstelling tot het fabriceren van verbruiksproducten die iedereen dagelijks nodig heeft. Dat creëert jobs’, aldus Luke.

Nigeria tekent (nog?) niet

Het AfCTFA verdrag moet eerst wel nog door de nationale parlementen geratificeerd worden. Tien Afrikaanse landen, waaronder Nigeria, hebben niet getekend. De Nigeriaanse president Muhammad Buhari tweette dat hij meer tijd nodig had om dit verdrag te bespreken. Het Nigeria Labour Congress (NLC) waarschuwde Buhari om het verdrag niet te tekenen omdat dit ‘een extreem gevaarlijk neoliberaal initiatief is’.

Nigeria heeft een weinig gediversifieerde economie, ruim 90% van de export is olie

De vrees van Nigeria om overrompeld te worden door producten uit andere Afrikaanse landen is begrijpelijk, zegt Leila Demarest, van het Centrum voor Vredesonderzoek en Ontwikkeling  aan de KU Leuven en zelf regelmatig voor onderzoek in dat land. ‘Nigeria heeft een weinig gediversifieerde economie, ruim 90% van de export is olie. Andere economische segmenten zijn weinig ontwikkeld. De vakbonden hebben wel een sterk mobiliserende kracht, wat tot onlusten zou kunnen leiden.’

Zo waren er in 2012 hevige betogingen omdat de regering had besloten om de oliesubsidies af te  schaffen in een poging deze markt te liberaliseren. Na een tweetal weken van hevige protesten vanuit verschillende organisaties over het hele land, kwam de regering tot een beperkt akkoord met het NLC, waardoor de protesten ook meteen stilvielen. ‘De beslissing van Buhari kan ook gezien worden in de context van de komende presidentsverkiezingen in februari 2019. Zijn positie is  niet zo sterk gezien Nigeria tijdens zijn regeertermijn voornamelijk met lage olieprijzen en recessie te maken heeft gehad. Dus zo’n beslissing nu nemen zou politiek gevoelig kunnen zijn. Maar ik denk wel dat Nigeria zal tekenen op termijn,’ zegt Demarest.
Andere landen die niet tekenden zijn Botswana, Lesotho, Namibia, Zambia, Burundi, Eritrea, Benin, Sierra Leone and Guinea Bissau.

Tussen droom en daad staan praktische bezwaren

In een rapport uit 2017 van de London School of Economics, wordt het gebrek aan goede logistiek als een grote belemmering voor Afrikaanse vrijhandel genoemd. Vrij verkeer van goederen kan niet zonder goede infrastructuur, anders wordt transport veel te duur. Zo dreigen de vele kleine dorpjes en afgelegen gebieden vergeten te worden en vervreemd te raken van de grote steden, waar de wegen beter zijn. Hierdoor zouden spanningen kunnen ontstaan tussen de “winnaars” en “verliezers” van de Afrikaanse globalisering.

‘Omdat Afrika zo’n slechte inning van belastingen heeft zijn importtarieven een zeer grote bron van inkomsten voor vele landen in Afrika. Om die af te schaffen en een nieuw systeem in werking te doen treden, is zeer complex .’ zegt Demarest. De meeste van deze inkomsten komen wel vanuit de handel met niet-Afrikaanse landen, maar het verlies van overheidsinkomsten kan wel belangrijk zijn. De belangrijkste uitdaging is dat er relatief weinig gegevens zijn over wie winnaars en verliezers zullen zijn, ook op sub-nationaal en sectoraal vlak.

Dus hoewel publieke welvaart er op langere termijn in principe op vooruit zal gaan, is er behoorlijk wat onzekerheid over de uiteindelijke effecten. Als die er uiteindelijk al zullen zijn, natuurlijk. Het feit dat zo veel landen getekend hebben, duidt er ook op dat er nog belangrijke niet-tarifaire barrières zijn en dat er in principe genoeg achterpoortjes zijn. ‘De vrees bestaat dat dit verdrag dode letter blijft en niet wordt aangevuld met duidelijke implementatierichtlijnen en sanctiemechanismen Het ECOWAS-verdrag houdt al sinds 1979 vrij verkeer van goederen in bijvoorbeeld, maar hier is vooralsnog weinig vooruitgang in gemaakt’ vult ze aan.

Sylvester Bagooroo, van het Third World Network Africa, meent dat er teveel wordt gefocust op het inperken van handelstarieven zonder al te veel aandacht voor de specifieke variaties in de productiecapaciteiten van de verschillende Afrikaanse landen.  De sterkere landen met een betere infrastructuur hebben meer voordeel. Wat nodig is, is dat men over eigen productiecapaciteiten gaat beschikken om zelf te produceren. Anders wordt het in de praktijk een zone waar vrijhandel van uit andere continenten geïmporteerde goederen geldt, die de Afrikaanse productie zullen schaden.

Gevolgen voor het Westen

De EU buitenlandminister, Federica Mogherini, juicht dit verdrag toe en zegt dat de EU bereid is om Afrika bij te staan met de implementatie ervan. Ook voor bedrijven uit de EU en de VS is één grote Afrikaanse afzetmarkt, met goede logistiek en infrastructuur aantrekkelijk.

Maar als dit verdrag effectief wordt uitgevoerd, zou dat ook wel eens negatievere gevolgen kunnen hebben voor westerse exportlanden. Het stimuleren en ontwikkelen van de eigen economie zal ongetwijfeld kansen bieden voor grote niet-Afrikaanse bedrijven. Anderzijds zal dit tot gevolg hebben dat er werkgelegenheid verhuist van het Westen naar de landen in Afrika zelf. Hoe meer Afrika haar industrie ontwikkelt, hoe meer ze zelf exporteur zal worden van de duurdere afgewerkte producten.

Trump kondigde sancties tegen Rwanda aan

In reactie daarop kunnen die getroffen landen dan weer maatregelen beginnen nemen, zoals bijvoorbeeld ook voor Afrika importtarieven beginnen vragen. Zo kondigde de Amerikaanse president Trump vorige maand sancties aan tegen Rwanda en Uganda omdat zij importtarieven op tweedehands kleding uit de VS wilden aanrekenen. Op die manier zou de lokale textielindustrie beter beschermd worden, maar dat zou in de VS duizenden jobs kosten. Of hoe de een zijn dood, de ander zijn brood is.

Made in Africa

Het AfCFTA plan is zeer ambitieus en dat voor een continent waar nog talrijke oorlogen woedden en dictators aan de macht zijn. Toch zijn er hoopvolle tekenen.
Het feit dat dit verdrag door de Afrikaanse landen zelf is overeengekomen, en niet zoals de structurele aanpassingsprogramma’s in het verleden door het Westen werd opgelegd, of de controversiële Europese Partnerschapsakkoorden (EPAs) van de EU, zou ervoor kunnen zorgen dat hiervoor een groter draagvlak ontstaat bij de Afrikaanse bevolking. Het is een Afrikaanse verwezenlijking made in Africa, en niet een zoveelste neokoloniaal dictaat vanuit het Westen.

Er bestaan al enkele handelszones in Afrika waar al een mate van economische integratie is afgesproken, zoals het African Free Trade Zone (AFTZ) en het Economic Community of West African States (ECOWAS). En hoewel deze niet kunnen vergeleken worden met de EU, hebben zij wel enkele interessante maatregelen genomen die effectief werken, zoals het visumvrij reizen voor elke inwoner van de ECOWAS zone.

Wil Afrika een sterke positie bekomen, en niet meer dat kleine gemarginaliseerde deel van de wereld blijven, waar geïndustrialiseerde landen hun overschotten (gesubsidieerde) landbouwproducten, oude auto’s en gevaarlijk afval dumpen, moet er iets veranderen. Het huidige status quo is geen alternatief.