Amerika is niet langer van de Amerikanen

Oude machtsrelaties vervagen en nieuwe spelers grijpen hun kans op het Amerikaanse continent. De Verenigde Staten namen in hun Amerikaanse “achtertuin” lang de rol van politieman op zich, maar die staat nu steeds meer ter discussie. ‘Het economisch plan van president Biden kan niet concurreren met Chinese initiatieven.’

Nog vóór de negende topconferentie met de staatshoofden van Amerikaanse landen op 6 juni van start ging, verdeelde het evenement het hele continent.

De twistappel was de selectieve gastenlijst van het organiserende land, de Verenigde Staten. Die hadden besloten om Cuba, Venezuela en Nicaragua niet uit te nodigen, en dat leverde kritiek en protest op vanuit verschillende hoeken van het continent.

VS-president Biden zou alleen ‘de democratisch verkozen leiders’ uitnodigen.

De Amerika-top (Cumbre de las Américas of Summit of the Americas) wordt georganiseerd door de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS), die bestaat uit alle 35 onafhankelijke staten op het continent. In januari kondigde de regering van VS-president Joe Biden aan dat de conferentie, na twee jaar van uitstel, zou plaatsvinden van 6 tot 10 juni in Los Angeles. Daar voegde de president aan toe dat hij alleen ‘de democratisch verkozen leiders’ zou uitnodigen.

De reactie van de autoritaire regimes, die geen uitnodiging zouden krijgen, bleef niet lang uit. De landen zonder uitnodiging en hun trouwe bondgenoten deden de Amerika-top af als ‘een belediging voor de volkeren van Latijns-Amerika en de Caraïben’.

Een alternatieve top werd georganiseerd in de Cubaanse hoofdstad Havana, door de Bolivariaanse Alliantie voor Amerika (ALBA). Dat is een samenwerkingsverband uit 2004 tussen de drie uitgesloten landen, Bolivia en enkele Caraïbische gebieden.

De kritiek mag een logische reactie zijn op de uitsluiting van de autoritaire regimes. Maar dat de Mexicaanse president López Obrador om die reden niet kwam opdagen in Los Angeles, verbaasde de internationale media. Uiteindelijk stuurde hij wel een afgevaardigde naar de Amerika-top.

Daarnaast kwam er ook vanuit Argentinië, Honduras en Chili kritiek. Tijdens de Amerika-top gaf de Chileense president Gabriel Boric een interview aan CNN, en hij vertelde dat het isoleren van de autocratische landen volgens hem niets oplevert. ‘Wij zijn de thema’s die ons verenigen vergeten. Ik ben geïnteresseerd in samenwerking met Venezuela over zijn gevluchte burgers.’

“Verkeerde acties”

De Cubaanse historicus Rafael Rojas haalde voorafgaand aan de top de historische wortels van de spanningen in de regio aan. ‘De confrontatie tussen het “interamerikanisme” van de laatste drie decennia en het anti-imperialisme van de Koude Oorlog manifesteert zich opnieuw in de regio’, schreef hij in een opiniestuk in de Spaanse krant El País.

Het Amerikaanse continent wordt geconfronteerd met oude breuklijnen, maar tegelijk verliest de oude grootmacht haar macht over de regio. Met de term interamerikanisme verwijst Rojas naar de internationale samenwerking tussen de verschillende landen op het continent. Historisch gezien speelden de VS daarin steeds een leidende rol.

Als Latijns-Amerikaanse landen ‘verkeerde acties’ zouden uitvoeren, zou Washington zich het recht toe-eigenen om er orde op zaken te stellen.

Zo nam Washington het initiatief voor de eerste Internationale Conferentie van Amerikaanse Staten in 1889. Op de agenda stonden toen plannen om ‘meningsverschillen op te lossen, zakelijke contacten te verbeteren en commerciële banden aan te moedigen’. Uit dat initiatief ontstond later de Organisatie van Amerikaanse Staten, het continentale samenwerkingsverband dat ook de huidige topconferenties voor staatshoofden organiseert.

Maar dé historische referentie voor de Amerikaanse verhoudingen blijft de Monroedoctrine uit 1823. James Monroe, de toenmalige president van de VS, wilde de koloniale ambities van Europa weren op het continent. Amerika is voor de Amerikanen, zo klonk het.

Monroes plan ontvouwde zich niet toevallig op het moment dat quasi heel Latijns-Amerika zich op het pad naar de onafhankelijkheid begaf. Lokale elites riepen er tussen 1808 en 1826 de onafhankelijkheid uit van de Spaanse en Portugese kolonisators — op de Spaanse kolonies Cuba en Puerto Rico na.

Monroes politieke statement bepaalde onder meer dat ‘het westelijke halfrond afgesloten was voor verdere kolonisatie, en dat de VS elke poging van Europeanen om een Amerikaans land te onderdrukken of te controleren als een vijandige handeling zouden beschouwen’.

Omdat het leger van de VS in die periode niet in staat was het continent effectief te beschermen, bleef de Monroedoctrine lang dode letter. Tot de macht van het land toenam, tegen het einde van 19de eeuw, en de verklaring wél begon te wegen op het buitenlandbeleid van de VS. Latijns-Amerika moest en zou tot de invloedssfeer van de VS behoren.

In 1904 voegde VS-president Theodore Roosevelt een opvallende passage toe aan de Monroedoctrine. Als Latijns-Amerikaanse landen ‘verkeerde acties’ zouden uitvoeren, zou Washington zich het recht toe-eigenen om er orde op zaken te stellen. Zo benoemden de VS zichzelf tot internationale politiemacht van het Amerikaanse continent.

Die visie rechtvaardigde in de 20ste eeuw het paternalisme en de interventies van de VS in hun spreekwoordelijke achtertuin. Tijdens de Koude Oorlog kwam daar de containment policy of inperkingspolitiek bij, waarmee de communistische invloedssfeer binnen de perken moest worden gehouden.

De lijst met tussenkomsten in Latijns-Amerika in die periode is erg lang. Een van de bekendste voorbeelden is de steun van Washington aan de militaire staatgreep van Augusto Pinochet in Chili. In 1973 betekende dat het einde van de democratisch verkozen, socialistische president Salvador Allende, die bij de staatsgreep omkwam.

Een hedendaagse getuige van die interventiepolitiek is het financiële en economische embargo tegen Cuba. Al meer dan 60 jaar leggen de VS de handel met het Caraïbische eiland aan banden. Ondanks de herhaalde vraag van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties om de blokkade op te heffen.

Minder grip

Na de Koude Oorlog zochten de VS nieuwe manieren om hun invloed in de regio te behouden. Volgens die logica organiseerde het land in 1994 de eerste topconferentie van Amerikaanse landen. Naar de geest van het dominante neoliberalisme lanceerde toenmalig president Bill Clinton er het idee ‘om welvaart uit te breiden door economische integratie’.

‘Met de top probeert president Biden tevergeefs zijn relaties met Latijns-Amerika te verbeteren.’

‘Het voorstel van de VS over een vrijhandelsakkoord maakte de topconferenties met Amerikaanse landen in de jaren 2000 relevanter, door de bedreiging van een continentale vrijhandelszone’, zegt voormalig VN-ambassadeur voor Bolivia Pablo Solón aan MO*. ‘Maar tijdens de editie van 2005 werd het akkoord begraven. Met de recente top probeerde president Biden tevergeefs zijn relaties met Latijns-Amerika te verbeteren.’

‘Joe Biden wil zich tonen als leider van de vrije wereld en bewaker van de democratie, mensenrechten en republikeinse instellingen’, schrijft de Argentijnse onderzoeker Leandro Morgenfeld op zijn blog Vecinos en Conflicto. Maar: ‘Sinds 2008 zet het verval van de VS zich door in de context van een transitie van de overheersende macht op mondiaal niveau, en wordt het bestaande multilateralisme steeds meer in vraag gesteld.’

De grip van de VS op het Amerikaanse continent verminderde na de agressieve buitenlandpolitiek van de vorige eeuw en de afwijzing van de Amerikaanse vrijhandelszone. ‘Washington promootte bilaterale handelsverdragen, maar had Latijns-Amerika geen mondiaal project meer te bieden’, gaat Morgenfeld verder.

‘In plaats daarvan gingen landen in de regio over tot politieke samenwerking en regionale integratie, met initiatieven zoals de Bolivariaanse Alliantie voor Amerika (ALBA) en de Gemeenschap voor Latijns-Amerikaanse en Caraïbische Staten (CELAC).’

‘Daarnaast heeft China zijn economische betrekkingen met het continent verdiept’, schrijft de Argentijnse onderzoeker. ‘Het is een belangrijke handelspartner, investeerder en kredietverstrekker geworden, waardoor het in sommige gevallen de historische afhankelijkheid van de VS heeft vervangen.’

‘China is sinds enkele jaren de eerste handelspartner van Brazilië, Chili, Peru en Uruguay’, bevestigt Frédéric Thomas van het onderzoekscentrum CETRI (Centre Tricontinental) aan MO*. ‘De VS beschouwen de toenemende invloed van China op het continent als een bedreiging, maar het land is niet in staat zijn wil op te leggen.’

‘De afwezigheid van Mexico en de kritiek van andere landen op de Amerika-top in Los Angeles bevestigen de crisis waarin de hegemonie (overwicht over de andere landen, red.) van de VS zich bevindt’, zegt Thomas. ‘Er is een reorganisatie bezig op mondiaal niveau.’

China op schema

De internationale nieuwsdienst Reuters analyseerde VN-data (voor de periode 2015-2021) en kon daarmee aantonen dat China sinds 2018 de VS heeft ingehaald als handelspartner van Latijns-Amerika, met uitzondering van Mexico. Die investerings- en handelskloof is het laatste jaar nog gegroeid.

Toch beloofde president Biden om de rol van Washington als globale leider te herstellen na Donald Trumps America First-beleid. Zijn voorganger was in 2018 niet eens aanwezig op de vorige Amerika-top. Ik ga ‘de incompetentie en nalatigheid van Trump in Latijns-Amerika beëindigen op de eerste dag van mijn regering’, kondigde Biden aan.

Oud-president Barack Obama woonde de drie bijeenkomsten onder zijn presidentschap wel bij. Na het gestrande vrijhandelsakkoord probeerde hij nieuwe banden met de landen in Centraal- en Zuid-Amerika op te bouwen. ‘Onder druk van de andere staten en door de dalende invloed van de Organisatie van Amerikaanse Staten ontdooide Washington de diplomatieke relaties met Cuba’, argumenteert Leandro Morgenfeld.

Op de Amerika-top van 2015 schudde president Obama de hand van de toenmalige Cubaanse president, Raúl Castro. Een symbolische daad, die de vijandigheden uit de Koude Oorlog naar het verleden leek te verwijzen.

Maar, zoals historicus Rafael Rojas opmerkte, de exclusieve uitnodigingen voor de bijeenkomst in Los Angeles leiden vandaag tot een nieuwe confrontatie tussen twee oude opvattingen: het anti-imperialisme en het interamerikanisme.

Geen economisch plan maar marketing

De Peruaanse journalist en professor Internationale Betrekkingen Ramiro Escobar vertelt aan MO* dat de VS een fout begaan door niet alle staatshoofden uit te nodigen. ‘Vraagstukken over migratie en de klimaatverandering los je niet op door bepaalde landen links te laten liggen, ook al hebben ze verwerpelijke leiders. De VS zullen de gevolgen van deze beslissing moeten dragen.’

‘Het economisch plan dat president Biden voorstelt op de top kan niet concurreren met de Chinese Nieuwe Zijderoute.’

‘In de toekomst zullen er meer afwezigen zijn en zal er minder met de VS worden gepraat’, meent Escobar. ‘Daarnaast voedt de huidige polemiek anti-imperialistische gevoelens. Ik krijg de indruk dat Joe Biden landen uitsluit om zijn macht in Latijns-Amerika te tonen. Elke president van de VS wil zich onderscheiden van zijn voorgangers.’

In een interview met The Global Times verklaarde de voormalige Braziliaanse minister van Toerisme, Alessandro Teixaira, dat Latijns-Amerikaanse landen de lessen van de VS beu zijn. ‘Het economisch plan dat president Biden voorstelt op de top, kan niet concurreren met het Chinese Belt and Road Initiative.’ Met dat mondiale project, dat ook de Nieuwe Zijderoute genoemd wordt, investeert de Chinese overheid in infrastructuurprojecten over de hele wereld.

Lees ook

China laat een spoor van schuld achter langs Nieuwe Zijderoute

‘De afgelopen drie jaar won dat Chinese initiatief terrein in Latijns-Amerika en haalde het enkele belangrijke projecten binnen. Zowel de bouw van een vierde brug over het Panamakanaal als de aanleg van een metrolijn in de Colombiaanse hoofdstad Bogotá zitten, ondanks de pandemie, op schema’, liet Teixaira optekenen.

Verder omschreef de oud-minister de economische plannen van president Biden als marketing. ‘Als de VS een ernstige bijdrage willen leveren, kunnen ze helpen om infrastructuur te bouwen, Latijns-Amerikaanse producten meer toegang geven tot de Amerikaanse markt en het migratiebeleid aanpassen.’

Gelijktijdig met de Amerika-top in Los Angeles organiseerden middenveldorganisaties uit Latijns-Amerika en de VS een alternatieve conferentie, de ‘Top van het Volk’. Daar klonk nog een andere kritiek: waar halen de VS het recht vandaan om hun agenda op te leggen aan de rest van het Amerikaans halfrond? ‘Wij roepen de Top van het Volk samen om te verzekeren dat ook stemmen van de armen en de arbeiders worden gehoord’, klonk het.