Bienstman toont een weg uit de klimaatnachtmerrie

Eind juni trok de Amerikaanse president Donald Trump zijn land terug uit het klimaatakkoord van Parijs. Wat betekent dat nu voor de mensheid en haar strijd tegen gevaarlijke klimaatverandering? Op die prangende vraag geeft Mathias Bienstman in zijn boek een pragmatisch, maar overtuigend antwoord.

Hij wijst er, om te beginnen, op dat het Amerikaanse probleem niet alleen Trump is maar de ‘omkoping’ van de Amerikaanse politiek, vooral dan de republikeinse partij, door de steenkool-, olie- en gasindustrieën. Die invloed is zo groot dat een klimaatakkoord nooit in het Amerikaanse Congres zou kunnen worden goedgekeurd.

Daarom maakte alleen een klimaatakkoord dat gebaseerd is op vrijwillige inspanningen -de fameuze “nationaal bepaalde bijdragen”- van alle landen van de wereld een kans om te worden goedgekeurd. Zo’n vrijblijvende afspraak vergt immers geen goedkeuring van Amerikaanse Congres.

Oude strategie, nieuwe problematiek

Daarmee is de omkoping van de Amerikaanse politiek -mogen we zeggen de corruptie?- een feit dat verstrekkende gevolgen heeft. Die realiteit bepaalde immers mee de vorm van een van de belangrijkste mondiale akkoorden die de mensheid ooit heeft afgesloten.

‘Exxon was al veertig jaar geleden op de hoogte van de klimaatverandering’

Bienstman wijst erop dat verzet van oude industrieën optreedt bij elke grote technologische vernieuwing.

Zoals destijds de spoorwegen op heel wat weerstand stootten, botst de revolutie van de hernieuwbare energie opnieuw op enorme weerstanden. Niet dat de oude industrieën niet zouden weten dat er een klimaatverandering bezig is.

In een van de boeiendste passages van het boek maakt Bienstman duidelijk dat Exxon Mobile eind de jaren zeventig van de vorige eeuw al bijzonder goed op de hoogte was. Het bedrijf beschikte over vooraanstaande klimaatwetenschappers en paste de hoogte van zijn booreilanden al aan de te verwachten stijging van de zeespiegel aan.

Tegelijkertijd financierde het een hele coterie van denktanks en onderzoeken die moesten aantonen dat klimaatverandering nog helemaal niet zeker was. Die strategie van twijfel zaaien was afgekeken van de tabaksindustrie die op die manier jarenlang maatregelen tegen het roken probeerde af te houden of te vertragen.

Wiens brood men eet…

Exxon was niet alleen in deze strategie, vele oliebedrijven zaten op hetzelfde spoor. De meest uitgesproken activisten waren de gebroeders Koch, de twee rijkste broers ter wereld, die een heuse “Kochtopus” van misleiding financierden, met sterke resultaten.

In de commissie over klimaat en energie van het Amerikaanse congres, ontvangen 22 van 31 republikeinen en vijf democraten geld van de Kochs. Republikeinen die afwijken van de antigroene lijn krijgen in hun kiesgebied door de Kochs gefinancierde tegenstanders tegenover zich en zetten dus hun politieke toekomst op het spel. Het is schrijnend hoe in de VS geld de waarheid en de politiek ondermijnt.

‘In de commissie over klimaat en energie van het Amerikaanse congres, ontvangen 22 van 31 republikeinen en vijf democraten geld van de gebroeders Koch’

In 2008 begon Exxon het geweer van schouder te veranderen. De “valse” strategie -van één ding denken en het omgekeerde verkondigen- vond het bedrijf kennelijk te riskant geworden.

Intussen was immers duidelijk geworden dat tabaksgiganten tegen miljarden aan schadeclaims aankeken voor diezelfde misleidingsstrategie. Exxon ging pleiten voor een koolstoftaks, in een eerste instantie zou die vooral de veel vervuilender steenkoolindustrie treffen.

Exxon had gelijk, in maart 2016 kondigden zeven openbare aanklagers aan dat ze zouden onderzoeken of Exxon en andere oliegiganten het publiek hadden misleid over de klimaatverandering.

Intussen is de voormalige CEO van Exxon, Rex Tillerson, minister van buitenlandse zaken in de regering Trump. Vraag is hoe hij in een regering kan blijven zitten die uit het klimaatverdrag treedt en dus de klimaatrealiteit ontkent die zijn onderneming al meer dan veertig jaar kent.

Europa kan de weg tonen

Is alles verloren nu de VS eruit zijn gestapt? Zeker niet, aldus Bienstman. Hij wijst erop dat andere grootmachten meer en meer voor hernieuwbare energie kiezen. ‘China en India zetten veel meer in op energie uit wind en zon dan ze hadden voorzien in Parijs. Dat maakt dat hun CO2-emissies waarschijnlijk twee tot drie miljard ton lager zullen zijn in 2030 dan ze hadden beloofd.’

Die verbetering heeft een grotere impact dan de stap terug van Trump. ‘Door Trump zal de uitstoot ongeveer een half miljard ton hoger uitvallen tot 2030. Kortom, de Aziatische grootmachten maken bijna vijf keer goed wat Trump verknalt.’

‘De Aziatische grootmachten maken bijna vijf keer goed wat Trump verknalt, toch is de bijdrage van de VS nodig’

Ook heel wat industrieën gaan gewoon verder met de overgang naar een koolstofarm tijdperk. Toch blijft de medewerking van de VS noodzakelijk voor een voldoende krachtdadig klimaatbeleid, aldus Bienstman.

Zeker, groene technologie is nu veel goedkoper geworden dan vroeger, maar de vraag van de consument zal niet volstaan om iedereen snel genoeg te doen omschakelen naar hernieuwbare energie.

Hernieuwbare energie is niet zoals een gsm die louter vanuit de marktvraag zijn opmars maakte, ze lijkt eerder op vaccins die niet door voldoende mensen worden genomen als de overheid geen grote rol op zich neemt door in te staan voor onderzoek dat aantoont dat vaccins werken, diepgaande communicatie, gratis ter beschikking stelling van de vaccins enzovoort. De transitie naar een koolstofarme samenleving vergt eveneens een actieve overheid, aldus Bienstman.

Vijgen na pasen

Het is wel makkelijker als er een sterk internationaal klimaatregime is dat alle landen aanzet tot een actief klimaatbeleid. Als een groot land is de VS eruit stapt, dreigt het “te weinig te laat” te worden. Dat is immers ook de realiteit, het is nu echt vijf voor twaalf en de mondiale CO2-uitstoot moet voor 2020 beginnen dalen.

‘Het is een illusie te denken dat alle landen ter wereld tegelijk en tijdig in actie zullen schieten als er geen functioneel klimaatregime is.’ Terecht zegt Bienstman dat internationale regimes van collectieve actie meestal slechts slagen als alle grootmachten mee doen.

Hoe moet de EU reageren op de beslissing van de VS? ‘Bienstman stelt het juiste voor. De EU moet zelf het goede voorbeeld geven, de regering Trump onder druk zetten, maar tegelijk samenwerken met Amerikaanse deelstaten die wel een goed klimaatbeleid voeren zodat duidelijk is dat de EU niet tegen de VS zijn maar tegen een bepaald beleid’, vindt Ferdi De Ville, professor internationale politiek aan de UGent.

‘De EU is in zekere zin masochistisch, ze onderwerpt haar eigen bedrijven aan strengere normen dan de bedrijven van andere landen’

Mooi, maar hoe zet je de regering Trump onder druk? Door het invoeren van een CO2-heffing, aldus Bienstman. De Ville treedt hem ten volle bij. ‘De EU is in zekere zin masochistisch, ze onderwerpt haar eigen bedrijven aan strengere normen dan de bedrijven van andere landen.

Zo moeten Europese ondernemingen bijvoorbeeld CO2-uitstootrechten kopen, terwijl bedrijven uit andere landen dat niet hoeven te doen. Waarom zou je zoiets doen? Waarom zou je geen CO2-invoerheffing introduceren die dat nadeel opheft?’

Zou de invoering door de EU van een CO2-grensheffing in het huidige klimaat niet leiden tot een handelsoorlog? De Ville is daarvan niet overtuigd.

Een andere vraag is waarom de Europese ondernemingen al die jaren hebben aanvaard om benadeeld te worden en zelf geen CO2-grensheffing eisten. Tine Deheegher, momenteel werkzaam Eneco Winds, maar voorheen senior advisor energie bij de Vlaamse werkgeversfederatie VOKA werpt haar licht op deze vraag.

‘Je hebt gelijk dat we graag een eerlijk speelveld hebben, maar een CO2-grensheffing brengt alleen soelaas voor onze concurrentiepositie tegenover invoerders, niet voor onze exporteurs. Toch klopt het dat we soms te weinig offensief nadenken over diepgaande maatregelen zoals zo’n CO2-grensheffing.’

Bienstman wijst erop dat de baas van staalreus Arcelor-Mittal wel al gepleit heeft voor een Europese CO2-grensheffing.

Spanningsveld rond bedrijfsleven blijft

Bienstmans boek is zo interessant omdat hij als beleidscoördinator van de Bond Beter Leefmilieu regelmatig in contact komt met mensen uit het bedrijfsleven en de academische wereld. Daardoor kent hij hun argumenten, en is hij gedwongen er een diepgaand antwoord op te geven.

Zo weet hij ook dat de industrie niet een moloch is maar uiteenlopende belangen heeft die al dan niet in overeenstemming zijn met een sterk klimaatbeleid. We leren onder meer dat in Vlaanderen de federatie van chemische bedrijven gekant is tegen een doortastend klimaatbeleid, terwijl de baggeraars (windturbines op zee) en de staalsector (veel staal in windmolens) er brood in zien. Hoe maak je daar een enkele mening van in de schoot van VOKA? Volgens Tine Deheegher ‘is dat niet makkelijk.’

‘Men bejubelt de Energiewende in Duitsland, maar men zegt er niet bij dat ook daar de bedrijven niet bijdragen’

Deheegher ontkent niet dat volgend merkwaardige zinnetje in het Vlaams regeerakkoord rechtstreeks uit het VOKA-memorandum kwam.

‘Als uitgangspunten bij de omzetting van en toepassing van Europese regelgeving gelden Level Playing Field respectievelijk No gold plating, om ervoor te zorgen dat ecologische waarde en economische groei hand in hand gaan.’

‘Het principe van het Level playing field betekent dat de werkgevers eisen dat ze geen concurrentienadelen ondervinden door de milieuregels. No gold-plating betekent dan weer dat ons land niet verder mag gaan dan wat de EU op milieuvlak eist.’ Bienstman vindt dat die twee principes elk vooruitstrevend beleid in de tang nemen. Verder gaan dan de Europese normen heeft ook economische voordelen, dat bewijst volgens hem de Vlaamse recyclagesector.

‘Wat ik betreur, is dat het boek blijft denken in termen van antagonisme tussen het bedrijfsleven en de samenleving. Men bejubelt de Duitse Energiewende maar men vergeet erbij te zeggen dat ook daar de bedrijven amper financieel hebben moeten bijdragen tot de financiering van de groene energie zodat hun concurrentiekracht behouden bleef. Als wij hetzelfde bepleiten in Vlaanderen, zijn we slechteriken’, reageert Deheegher.

De weg vooruit

Wat daar ook van zij, Bienstmans boek tekent een weg uit naar een koolstofarme toekomst op het gebied van energievoorziening, groene mobiliteit en groene warmte. Dat gebeurt op een genuanceerde, kritische manier. We leren dat zon en wind almaar goedkoper worden, terwijl kernenergie almaar duurder wordt (omwille van de groeiende veiligheidskosten).

Een van de belangrijkste inzichten is dat Bienstman glashelder aantoont dat kernenergie in België alleen goedkoper is omdat we te maken hebben met afgeschreven kerncentrales, en dus omdat we de investeringen uitstellen.

Blijven teren op tot op de draad versleten centrales (denk aan de scheurtjes) is uiteraard goedkoper dan investeren in de toekomst, maar hoe lang houd je dat vol? Is dat een vooruitziend beleid? En welk risico lopen we met stokoude reactoren vlakbij Antwerpen en ’s werelds petrochemische cluster. Een ramp in Doel zou 700 miljard euro kunnen kosten, citeert Bienstman, terwijl Engie verzekerd is voor 1,2 miljard euro -de rest zal van de belastingbetaler moeten komen.

‘Kernenergie in België is alleen maar goedkoper omdat we te maken hebben met afgeschreven kerncentrales, en dus omdat we de investeringen uitstellen’

Er is veel goed technologisch nieuws. Je leert dat Siemens tegen 2030 een elektrisch vliegtuig klaar denkt te hebben, dat de tandem Merkel-Macron ervoor kan zorgen dat de Scandinavische landen, de Benelux, Frankrijk en Duitsland elkaar vinden in een Unie voor Zon en Wind, met onder meer enorme windparken op zee in een heus Noordzeenet.

Dat zelfs het dichtbevolkte Vlaanderen op land bijna tachtig procent van zijn energiebehoeften kan lenigen met zon en wind. Dat de Belgische veestapel 3,5 miljoen ton aan CO2-equivalenten uitstoot, elk jaar, en daarvoor 165 miljoen euro subsidies ontvangt. Dat er oplossingen zijn voor de “windloze nacht”. Dat de transitie vele banen kan opleveren, niet omdat Bienstman dat leuk vindt maar omdat dit nu al blijkt in Duitsland.

Dit land koos als geen ander voor groene energie en toont ook als geen ander dat ecologisch leiderschap en economische groei perfect combineerbaar zijn. Zou Trump daarom zo afstandelijk doen tegenover Merkel, omdat haar Duitsland toont hoe zijn mantra dat klimaatbeleid de economie schaadt, gewoon niet klopt?

De zon voor iedereen doen schijnen

Wat enigszins onderbelicht blijft, is ons inziens dat de overgang naar groene stroom in Vlaanderen gepaard is gegaan met een financiële transfer van arm naar rijk, omdat de subsidies betaald zijn via de stroomfactuur.

Zelfs in dit stadium van de transitie is het overigens nog altijd zo dat diegenen die het meest zouden hebben aan de goedkopere zonnestroom, ook diegenen zijn die daar het minst kans toe hebben. Zij die geen eigen dak hebben, beschikken ook niet over de pakweg 3000 euro om die zonnepanelen te betalen.

‘Wie het meest zou hebben aan de goedkopere zonnestroom, zijn diegenen die daar het minst kans toe hebben’

Bienstman wijst erop dat nieuwe technologie meestal wordt ingevoerd via de poort van de meest koopkrachtigen. Tesla en de elektrische wagen zijn ook aan hun opmars begonnen via de hogere prijsklasses.

Toch is het pijnlijk dat zonnestroom vooralsnog quasi buiten bereik blijft van de laagste inkomens. Dat is niet louter een morele kwestie, het is zonder twijfel ook een rem op de versnelde overgang naar groene energie, en het ontstaan van een breder draagvlak voor de overgang naar een duurzame samenleving.

Bienstman weet dat ongetwijfeld. Daarom pleit hij ervoor om de transitie meer te financieren vanuit de begroting en de opheffing van de subsidies voor fossiele brandstoffen.

Al bij al heeft Bienstman een boek geschreven dat eenieder die gelooft in een antwoord op de klimaatuitdaging kan gebruiken, het brengt bijzonder veel informatie samen in een geloofwaardige routebeschrijving.

Op eigen kracht van Mathias Bienstman is uitgegeven door Borgerhoff en Lamberigts.190 bladzijden. ISBN 9789089317568.