‘Vreugde is ons verzet’: de vele gezichten van het feminisme in Latijns-Amerika

‘Nee is nee’: de meldingen van seksueel geweld in Elsene en Gent lokten onlangs veel protest uit in ons land. Maar ook in Latijns-Amerika voeren vrouwen al decennialang een strijd die vrouwen wereldwijd inspireert. Het feminisme is er meer dan straatprotest, het is een sociale beweging met politieke kracht. Voor nationale Vrouwendag laat MO* activistes uit zowel Buenos Aires en Quito als het Guatemalteekse hooggebergte aan het woord. ‘We zijn met elkaar verbonden, want het patriarchaat is overal. Dit is een globale strijd.’

De strijd voor vrouwenrechten kent sinds enkele jaren wereldwijd een noodzakelijke heropleving. Ook in Latijns-Amerika, waar verschillende soorten feminisme eigen aan de regio zich al meerdere jaren op de voorgrond plaatsen.

Het feminisme in Latijns-Amerika bouwt, net zoals bij ons, op het strijdparcours van meer en minder bekende vrouwen die al decennia of zelfs eeuwen opkomen voor hun rechten. Vanuit de herinnering van die strijd verdedigen vrouwen in de regio land en lichaam. Ze vechten tegen geweld op vrouwen en voor reproductieve rechten.

Voorloopsters

Van de inheemse vrouwen die recht stonden tegen de kolonisator zoals Bartolina Sisa in Bolivia tot guerrillastrijdsters tijdens de militaire dictaturen: de voorloopsters van de strijd voor mensenrechten en de hedendaagse feministische beweging in Latijns-Amerika zijn talrijk.

De Moeders van de Plaza de Mayo kwamen in 1967 tijdens de Argentijnse dictatuur uit wanhoop de straat op. Op zoek naar hun verdwenen dochters en zonen daagden ze met hun iconische witte sjaal het samenscholingsverbod uit. Sindsdien slaan ze geen donderdag op het Meiplein over in een onophoudelijke zoektocht naar hun kinderen en ter verdediging van andere sociale rechten.

Laura Salomé Canteros is een Argentijnse journaliste en feministisch activiste. ‘Wij in Argentinië zijn de kinderen en kleinkinderen van de Grootmoeders en Moeders van de Plaza de Mayo’, vertelt ze. ‘We wandelen hand in hand met de historische feministen die deze strijd en vele andere in gang zetten. Ze verzetten zich tegen dictaturen, gedwongen verdwijningen, verbanningen, maar ook tegen werkloosheid, honger en repressie in tijden van democratie.’

‘De historische linken tussen generaties zijn voelbaar in de huidige generatie activistes.’

Niet alleen in Argentinië, maar in heel de regio is feminisme een steunpilaar voor de democratie, observeert Canteros. ‘We leerden van de Moeders en Grootmoeders over het belang van collectieve strategieën. Onze aanwezigheid in de straten is nodig om veranderingen te bekomen, om vrij van geweld en autonoom te leven. Deze historische linken tussen generaties zijn voelbaar in de huidige generatie activistes. We moeten hier de aandacht op blijven vestigen, zo dat anderen de weg kunnen voortzetten.’

De Argentijnse feministe verwijst naar de vrouwen die de eerste Latijns-Amerikaanse en Caraïbische Feministische Ontmoetingen organiseerden. Vandaag brengen ze feministen uit de hele regio samen.

Vreugde als verzet

Een jonge generatie vrouwen, en ook mannen, haalde het afgelopen decennium de aanhoudende strijd in de regio opnieuw de straat op. Ze kleurde het in met glitter.

Het creatief opeisen van de openbare ruimte, plezier, genot, maar ook woede om het geweld, en vooral het leven in het centrum plaatsen maakt onlosmakelijk deel uit van de kracht van het hedendaagse Latijns-Amerikaans feminisme.

Een kreet zoals ‘vreugde is ons verzet’ staat te lezen op protestborden in steden in Latijns-Amerika. Het geeft in essentie weer hoe aanstekelijk het Latijns-Amerikaans feminisme is. De Guatemalteekse Lorena Cabnal, een inheemse vrouw van het Maya Xinca-volk, verwoordt het als ‘de vreugde opnieuw opeisen, zonder de verontwaardiging te verliezen’.

Inheemse vrouwen klagen ook het racisme binnen de feministische beweging aan.

Maar de feministische beweging in Latijns-Amerika is veel breder dan acties in de grote steden. Dat kan ook niet anders in een regio waar inheemse en Afro-Latijns-Amerikaanse vrouwen hun plaats opeisen in een maatschappij getekend door een koloniale en racistische erfenis.

We zien Mapuche vrouwen in het zuidelijkste punt van Latijns-Amerika, Garifuna vrouwen in Honduras en Zapatistas in Mexico. Daarnaast zijn er nog vele anderen die vanuit de periferie – of eerder: wat de periferie genoemd wordt – strijden voor zelfbeschikking, land en lichaam.

Inheemse vrouwen vonden zich in het zogenaamde gemeenschapsfeminisme. Daarmee klagen ze ook racisme binnen de feministische beweging aan. Toch verbindt de strijd tegen meerdere vormen van geweld vrouwen in de regio in een diverse feministische beweging.

Dissidenten zijn welkom

Voor miljoenen vrouwen in het zuiden is het duidelijk dat de ervaringen van het feminisme van witte vrouwen uit Europa, de Verenigde Staten en uit de urbane centra in Latijns-Amerika hen niet vertegenwoordigen.

Activistes uit de steden beseffen dat er stemmen ontbreken in het feministische betoog: Afro-Latijns-Amerikaanse stemmen, inheemse stemmen, stemmen van op het platteland en uit de marginale stedelijke buurten, stemmen van de lgbtq-gemeenschap.

De meeste feministen in Latijns-Amerika zijn het er over eens dat we het niet (meer) over hét Latijns-Amerikaans feminisme kunnen hebben. Los feminismos, zo benoemt de Argentijnse activiste Canteros het, in het meervoud. De regio is zoveel soorten feminisme rijk als ze divers is.

Steeds meer vrouwen in Latijns-Amerika noemen zichzelf feminist vanuit hun eigen achtergrond. Ze vullen dit naar hun eigen noden in, ze komen samen om een hervonden recht op diversiteit te tonen en te vieren.

Feminismes in Latijns-Amerika nemen ook seksuele diversiteit mee in hun emancipatiestrijd. Ook wie “dissident” genoemd wordt, wie een andere seksuele identiteit heeft dan wat de heteronome norm voorschrijft, mag daarbij niet achterblijven. Dat is de droom.

Canteros noemt de feministische beweging in Argentinië een massieve politieke en heterogene beweging. ‘Onze debatten gaan over het veroveren van politieke rechten en het erkennen van zorgtaken, maar evengoed over sensibiliseren over gendergeweld of haatmisdaden tegenover lgbtq-personen.’

Gemeenschapsfeminisme

Het feminisme in Latijns-Amerika gaat over land en lichaam, armoede en ongelijkheden, (de)kolonisatie en racisme.

Het feminisme in Latijns-Amerika breidt de focus uit naar thema’s zoals dekolonisatie.

In inheemse gemeenschappen in Guatemala en Bolivia botsten vrouwen op een voorouderlijk én een koloniaal patriarchaat. Deze twee systemen van onderdrukking versterken elkaar in een meervoudige uitbuiting van inheemse vrouwen in armoede, inheemse lgbtq-personen en andere groepen. Zo ontstond het gemeenschapsfeminisme. Boegbeelden als Lorena Cabnal en Lolita Chávez in Guatemala of Adriana Guzmán in Bolivia keerden terug naar hun inheemse identiteit en gemeenschappen.

Canteros plaatst enkele van de aandachtspunten van het gemeenschapsfeminisme op de agenda van de hele feministische beweging in de regio. ‘De feminismes in Latijns-Amerika vandaag mogen geen medeplichtigen zijn aan plunderingen door transnationale bedrijven. Ze mogen niet bijdragen aan de vervolging van inheemse volken en landbouwers door overheden of aan staatsrepressie tegen het middenveld.’

Ecofeministes in Latijns-Amerika vinden inspiratie in de rijkdom van het gemeenschapsfeminisme. Dit draagt bij aan de eigenheid van het ecofeminisme in de regio. Het ecofeminisme vertegenwoordigt uiteenlopende ervaringen van vrouwen in verdediging van hun recht op gezondheid, leven en land.

Uit de sociaal-historische context van landen met een grote bevolking uit de Afrikaanse diaspora, zoals Brazilië en Colombia, en een lange koloniale geschiedenis ontstonden de antiracistische en antikoloniale feminismes.

Sisterhood?

Zoals andere sociale bewegingen kent ook het feminisme interne tegenstellingen en een zoektocht naar eenheid in de diversiteit.

‘Soms moet het woord feministe ook weggelaten worden’, geeft Melissa Moreano Venegas een belangrijke kanttekening bij het (eco)feminisme. Moreano is feministe, anticapitalista, ecologisch militante en universiteitsdocente in Quito, de hoofdstad van Ecuador. ‘Er zijn veel vrouwen die zich geen feministe noemen,’ zegt ze, ‘maar bijvoorbeeld wel deel uitmaken van de sociaal-ecologische strijd.’

‘Veel inheemse vrouwelijke leiders zijn echte guerreras in de verdediging van hun land, maar ze noemen zichzelf geen feminist. Deel van de sororidad (sisterhood of zusterschap, nvdr.) is ook diversiteit accepteren. Het gaat om netwerken uitbouwen en de strijd veel meer standvastigheid geven. De kracht ligt in het identificeren van gelijke vijanden waar je samen tegen vecht, want het gaat om dezelfde vijand hier als in Mapuche-gebied, in stedelijke buurten of het Boliviaanse hoogland.’

Moreano vertelt dat stedelijke feministen en inheemse medestrijdsters vandaag vaak gezamenlijke aanknopingspunten vinden. ‘Maar,’ zag Moreano, ‘die ontmoeting heeft veel inspanning gevraagd, het is een proces.’

‘Een strijd zoals het feminisme moet ontstaan vanuit de gemeenschappen zelf, vanuit hun eigen lichamen.’

‘Er bestond veel twijfel over het feminisme bij de inheemse medestrijdsters’, legt ze uit. ‘Voor hen is ook het idee van de gemeenschap, waar mannen en vrouwen samenleven, heel belangrijk. Daarom was de opkomst van de inheemse gemeenschapsfeminismes heel belangrijk. Er zijn iedere keer meer jonge inheemse vrouwen die actief deelnemen aan de feministische strijd.’

‘Een strijd zoals het feminisme moet ontstaan vanuit de gemeenschappen zelf en vanuit hun eigen lichamen’, vindt Moreano. Ze vertelt hoe er vroeger soms problemen waren wanneer vrouwen uit de steden hun ideeën van feminisme wilden opleggen. ‘Zo ontstond er een spanning, maar ook een interessant debat. Vandaag maken jonge inheemse vrouwen zich beetje bij beetje het feminisme eigen in hun gemeenschappen.’

Regionaal strijdpunt: feminicide

Bovenaan de agenda van het Latijns-Amerikaans feminisme staan de strijd tegen gendergeweld en voor reproductieve rechten. De harde realiteit van geweld in de regio schreeuwt om deze aandachtspunten: in 2015 verloor in Argentinië iedere dertig uur een vrouw er het leven aan gendergeweld, oftewel feminicide.

Datzelfde Argentinië is hierin sinds 2015 een gidsland. Op 7 juni 2015 brachten de massamanifestaties van de Ni Una Menos-beweging in het land feminicide van de keukentafel op de regionale agenda. De massale straatacties tegen gendergeweld verspreidden zich van Argentinië over heel Latijns-Amerika.

Wanneer er in Latijns-Amerika nog maar eens een feminicide plaatsgrijpt, nemen feministen het op zich om het geweld en het verlies zichtbaar te maken. Ze vergeten de naam en het leven van de slachtoffers niet, maar vermelden hen op sociale media en protestborden. Wakes en bijeenkomsten van feministische collectieven maken ondertussen deel uit van het straatbeeld in de regio. De foto’s van de verdwenen burgers tijdens de dictaturen van de jaren ’70 en ’80 zijn vandaag foto’s van meisjes en vrouwen die verdwenen en vermoord zijn omdat ze vrouw zijn.

In dit soort wakes worden daders publiekelijk aangeklaagd. De politieke macht kan bijna niet meer blijven wegkijken, maar doet het nog te vaak, vindt de feministische beweging. Vrouwen nemen het heft in handen en identificeren ze op sociale media daders om andere vrouwen te beschermen. Voor deze vrouwen, die in een regio leven waar straffeloosheid heerst, is dit noodzaak.

Wie een blik werpt op de cijfers, ziet de urgentie van deze realiteit. In Mexico, waar tussen 2000 en 2017 volgens een studie van Data Cívica 34.846 vrouwen werden vermoord, zorgt de brute realiteit van geweld in het land en op vrouwen voor een verharding en consolidatie van de feministische beweging.

Het lied Canción sin Miedo (Lied zonder Angst) van Vivir Quintana uit 2020 verwoordt pakkend de verontwaardiging, het verdriet, de woede en samenhorigheid bij vrouwen in Mexico en in geheel Latijns-Amerika. ‘Ik steek alles in brand, ik breek alles af, als op een dag een man jouw ogen sluit’, luidt de tekst. ‘Niets kan mij het zwijgen meer opleggen. Ik heb er genoeg van. Als ze een van ons aanraken, antwoorden we allemaal.’

María-Noel Vaeza, regionale directeur van VN Vrouwen voor Latijns-Amerika en de Caraïben, had het in maart dit jaar over de verborgen pandemie van gendergeweld tegen vrouwen in de regio. De meest recente informatie uit 33 landen in Latijns-Amerika en de Caraïben wijzen erop dat de feminicidecijfers in pandemiejaar  2020 nog een stuk hoger zullen liggen dan de meer dan de 3800 feminicides in 2019. Deze cijfers worden bovendien gezien als een onderschatting van de ware aard van gendergeweld in de regio.

Van witte naar groene sjaal

In een regio met landen als El Salvador, waar draconische abortuswetten gelden, is voor de feministische beweging ook de legalisering van abortus een regionaal strijdpunt. Pro-abortusactivisten zien in het niet respecteren van het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen over hun lichamen een andere vorm van gendergeweld.

Het recht op abortus is niet enkel een stedelijk strijdpunt. Gemeenschapsfeministe Adriana Guzmán benadrukt dat abortus met kruiden deel uitmaakt van de inheemse voorouderlijke kennis

Eind vorig jaar legaliseerde de Argentijnse Senaat na aanhoudend sociaal protest van de feministische beweging als eerste grote Latijns-Amerikaanse land abortus in alle omstandigheden. Deze historische overwinning in een katholiek land als Argentinië zegt veel over de maatschappelijke aanwezigheid en politieke kracht van de feministische beweging in het Zuid-Amerikaanse land vandaag.

De zogenaamde “groene golf” van vrouwen die niet met witte sjaal, zoals de Moeders van de Plaza de Mayo, maar met de nu ook iconische groene sjaal opkomen voor het recht op abortus verspreidde zich over Latijns-Amerika. ‘Het is een soort codewoord’, legt Canteros uit, die deel uitmaakt van de Nationale Campagne voor het Recht op een Legale, Veilige en Gratis Abortus in Argentinië. ‘Het verzustert ons over de grenzen heen.’

Strijdlied inspireert de wereld

Voor Canteros is het duidelijk dat feministen in de hele regio een geschiedenis delen. ‘Het gaat om een gezamenlijke strijd, over de herinnering aan zij die er niet meer zijn.’

Daar gaat Sibila Sotomayor van het collectief Las Tesis in mee. In de gesprekkenreeks School of Resistance van theatergezelschap NTGent heeft ook de Chileense het over de gedeelde strijd die hun werk naar voor brengt. Ze verwijst naar de performance van haar collectief, Un violador en tu camino (Een verkrachter op jouw pad), dat de hele wereld rond ging. ‘Het idee is een gemeenschap creëren, aansluiting vinden bij elkaar. Dat is wat er volgens ons gebeurde toen de performance in zoveel culturen werd herhaald.’

‘We zijn met elkaar verbonden, want het patriarchaat is overal.’

Sotomayor trekt de gezamenlijke strijd in Latijns-Amerika open naar de globale feministische beweging: ‘Er is duidelijk een ondergronds feministisch netwerk dat ons verbindt door onze lichamen, getuigenissen en ervaringen, hoewel we elkaar nooit hebben ontmoet of gesproken. We zijn met elkaar verbonden, want het patriarchaat is overal. Dit is een globale strijd. Een Indische feministe zei eens dat als het probleem globaal is, de oplossing globaal moet zijn. En wij bezitten de kracht van deze feministische collectiviteit.’