De strijd om twee bijzondere natuurgebieden in hartje Brussel

In hartje Brussel zijn nog enkele plekjes ruige natuur te vinden. Nu het Moeras van Wiels aangekocht is door het Brussels Gewest hopen buurtbewoners dat ook de Josaphat-site behouden kan worden. Om te vermijden dat er nog meer gebouwd wordt, moeten beide zones volgens hen beschermd gebied worden.

Eind oktober kondigde Rudi Vervoort (PS), minister-president van het Brussels Gewest, aan dat het Gewest het Moeras van Wiels zou aankopen. De bedoeling is om het Moeras, gelegen langs de spoorweglijn in Vorst en naast het museum Wiels en het cultureel centrum Brass, te beschermen en tegelijk buurtpleinen aan te leggen en sociale woningen te voorzien. Buurtbewoners vroegen al langer om het gebied te beschermen en verzetten zich tegen verschillende projecten op het unieke stukje natuur.

Ook de aanslepende bouwplannen op de Josaphat-site, gelegen op een oud spoorwegterrein op de grens tussen Schaarbeek en Evere, zijn omstreden. Het gebied van 24 hectare groot herbergt een unieke fauna en flora die, wanneer de site bebouwd zou worden, onherroepelijk verloren zouden gaan. Nu het Moeras van Wiels min of meer gered is, hopen de actievoerders ook het stukje natuur op de Josaphat-site te redden.

Tegen het einde van dit jaar wil Vervoort een aangepast plan voorleggen dat rekening houdt met de opmerkingen van het openbaar onderzoek dat eind 2019 gehouden werd. De beleidsverklaring van Vervoort op 29 oktober klonk alvast veelbelovend: ‘Bij de vormgeving van onze stad moeten we de natuur en de biodiversiteit terug op het voorplan plaatsen.’ Wordt alleen het Moeras van Wiels beschermd of zal ook de Josaphat-site gered worden?

Een moeras midden in de stad

Het Moeras van Wiels ontstond een dikke tien jaar geleden per abuis, toen bij funderingswerkzaamheden de voormalige site van de brouwerij Wielemans-Ceupens onder water liep. Het terrein bleef jarenlang onaangeroerd nadat de brouwerij eind jaren tachtig failliet ging.

Begin jaren 2000 werd het door vastgoedmakelaar JCX gekocht. Die wilde er in 2006 kantoren bouwen, maar toen de site onder water liep, werd het terrein weer voor een tijd verlaten. Langzamerhand veranderde het in een uniek stukje natuur dat de buurtbewoners tot het ‘Moeras van Wiels’ doopten.

‘De biodiversiteit van de waterplas en de site correspondeert met die van een moeras. Maar eigenlijk is het geen moeras, het water komt uit de grondwaterlaag’, verduidelijkt Geneviève Kinet, een van de initiatiefnemers achter de Facebookgroep Marais Wiels.

Samen met andere vrijwilligers uit de buurt zette ze talloze projecten op om het stukje groen in de stad toegankelijker te maken voor het brede publiek, zoals wekelijkse opruimacties om het vele afval op de site op te kuisen. Ook onderhouden buurtbewoners er moestuintjes en bijenkasten. Ze verzetten zich fervent tegen opeenvolgende plannen om op het natuurgebied te bouwen.

In 2017 diende JCX een nieuwe bouwaanvraag in voor 220 appartementen met bijbehorende parkeerruimte. Zoals gebruikelijk bij zo’n voorstel werd een openbaar onderzoek ingericht. Buurtbewoners kregen toen vijftien dagen de tijd om de plannen in te kijken en een advies over te brengen aan het overlegcomité, waarin onder andere de gemeente, de regio, Leefmilieu Brussel, de Directie Cultureel Erfgoed en Brussel Mobiliteit zetelen. Zij kregen duidelijke signalen van de buurtbewoners, die bezorgd waren over het verlies aan biodiversiteit en de impact van het grote aantal woningen op het verkeer in de buurt.

Uiteindelijk gaf het overlegcomité een negatief advies en werd het project geweigerd. Ook een tweede aanvraag in 2018, ditmaal met 170 appartementen en iets minder parkeerplaatsen, kreeg een ongunstig advies van het overlegcomité. Het Gewest deed echter nooit een finale uitspraak over een eventuele vergunning, het project ligt sindsdien stil.

Hoewel de site daardoor de facto kon blijven bestaan, was dat voor buurtbewoners niet voldoende. Zonder vuilnisbakken en afvalophaling bleven mensen afval achterlaten op de site. Ook zou het riet en de bomen onderhouden moeten worden, opdat ze niet het hele moeras overnemen. Daarom ijveren buurtbewoners om de site te erkennen als natuurgebied. 

Enkelen onder hen namen het heft in eigen handen en spraken verschillende personen in de Brusselse administratie en bevoegde instanties aan. ‘We beseften dat de eigenaars en aannemers gaan onderhandelen met het Gewest, waarom zouden wij dat niet kunnen?’, vertelt Kinet. De buurt kreeg de steun van het nieuwe gemeentebestuur dat eveneens bij het Gewest aandrong om de site aan te kopen, een idee dat in de zomer van 2019 vorm kreeg en nu gerealiseerd is.

‘Sauvons la Friche Josaphat’

Aan de andere kant van Brussel, op de grens tussen Evere en Schaarbeek bevindt zich ‘la Friche Josaphat’. Dit braakliggend land is een voormalig rangeerterrein van de NMBS dat sinds de jaren negentig niet meer gebruikt wordt. Zo groeide het uit tot een uniek natuurgebied. In 2006 kocht de Brusselse regering het terrein van de NMBS. De toenmalige burgemeester van Evere, Rudi Vervoort (PS), zag een groot potentieel om er een wijk te bouwen. Dat plan ligt met hem als minister-president nog steeds op tafel.

Een eerste plan voor de inrichting van de Josaphat-site werd in 2013 gelanceerd. Het Richtplan van Aanleg (RPA) voorzag in de bouw van een nieuwe wijk met meer dan 1800 woningen, maar ook voorzieningen voor de toekomstige bewoners zoals scholen, kinderopvang, sport- en cultuurinfrastructuur, en een groene zone van vier hectare. Een klein deel van de site was voorzien voor kantoren en stedelijke industrie.

Net als bij de bouwplannen op het Moeras van Wiels werd een openbaar onderzoek georganiseerd. Vele buurtbewoners uitten ook hier hun bezorgdheid over het grote aantal woningen en de mogelijke impact ervan op het verkeer. Omdat het Gewest zich realiseerde dat er veel tegenkanting was, werd in een tweede voorstel het aantal woningen verminderd naar 1600.

Ook dat ontwerp werd van 3 oktober tot 2 december 2019 aan een openbaar onderzoek onderworpen. Meer dan 500 adviezen van inwoners uit Schaarbeek, de gemeente zelf, natuurverenigingen, maar ook instanties als Leefmilieu Brussel, de Directie Cultureel Erfgoed en Brussel Mobiliteit liepen binnen. Een petitie van ‘Sauvons la Friche Josaphat’ werd gelanceerd en telt ondertussen al 9000 ondertekenaars. Begin juni gaf de Gewestelijke Ontwikkelingscommissie (GOC) een vernietigend advies voor het Richtplan van Aanleg en raadde onder andere aan om een groter deel van de site onbebouwd te laten.

Een rijke biodiversiteit

Een van de grootste argumenten voor het behoud van zowel het Moeras van Wiels als de Josphat-site is dat dergelijke braakliggende terreinen essentieel zijn voor het herstel van de biodiversiteit.

In november alleen werden meer dan zeventig vogels geteld in het Moeras van Wiels.

Getuige van die rijke biodiversiteit is de site Observations.be, waar natuurliefhebbers hun waarnemingen op delen. Zo kan je zien dat in november alleen al in het Moeras van Wiels meer dan zeventig vogels werden geteld, waaronder verschillende nijlganzen, meerkoeten, waterhoenen, kokmeeuwen en aalscholvers.

De mascotte van het Moeras is de dodaar. ‘Die vind je nergens anders in Vorst terug’, vertelt Kinet. Door het ondiepe water is dit de perfecte plek voor deze vogel. ‘Daarnaast is er nog heel wat ander leven dat minder gekend is en zich tussen het dikke riet ophoudt zoals kikkers, salamanders, de rietgors, de reiger, enzovoort.’ Om al dat leven te beschermen mag hier volgens Kinet absoluut niet gebouwd worden.

Al in het eerste openbaar onderzoek van 2015 wijzen buurtbewoners op het belang van de biodiversiteit op de Josaphat-site. ‘Je moet begrijpen dat voor 2014 weinig mensen spraken over biodiversiteit’, verduidelijkt Mathieu Simonson, woordvoerder van het collectief ‘Sauvons La Friche Josaphat’.

Sinds september 2019 ijvert het collectief om de Josaphat-site als natuurreservaat te erkennen. Ondertussen werden er al meer dan 1200 soorten waargenomen, met nieuwkomers elk jaar. De site vormt bovendien een doorgang voor trekvogels uit Duitsland en Scandinavië die naar het zuiden reizen. ‘Als we bouwen op de site, zal die doorgang simpelweg niet meer bestaan’, benadrukt Simonson.

‘Voor 2014 werd nog maar amper gesproken over biodiversiteit.’

Met slechts enkele bomen en weinig menselijke activiteit, is de Josaphat-site vooral een interessante plek voor insecten. Zo werden er al een 150-tal soorten wilde bijen waargenomen op de site, nochtans een bedreigde diersoort in Europa. ‘De reden dat ze in de Josaphat-site is neergestreken, is omdat hier geen pesticiden gebruikt worden’, legt Simonson uit. Ook libellen vinden vlotjes hun weg naar de site. Er werden al 29 soorten waargenomen, waaronder enkele erg zeldzame.

De vele insecten die hier vertoeven, zorgen er op hun beurt voor dat de sterk verminderde vogelpopulaties zich kunnen herstellen. De Josaphat-site is een voorbeeld van ‘rewilding’, zo legde David Van Reybrouck uit in een open brief in april. Dat wil zeggen dat menselijk terrein teruggegeven wordt aan de natuur zodat de biodiversiteit zich kan herstellen. Ook het Moeras van Wiels kan gezien worden als zo’n vorm van rewilding. Omwille van de steeds urgentere biodiversiteitscrisis willen buurtbewoners dan ook niet dat deze sites bebouwd worden. 

Kostbare publieke ruimte

De strijd om het Moeras van Wiels en de Josaphat-site is er ook een voor publieke ruimte in de stad. Tijdens de lockdown was duidelijk hoe welgekomen de weinige stukjes groen in de dichtbevolkte stadsbuurten waren.

Stadsbewoners zien daarom liever niet dat er nog gebouwd wordt op deze stukken natuur. Een nieuwe wijk op de Josaphat-site moest de groeiende bevolking opvangen, maar sinds de eerste plannen werden gemaakt verliep de bevolkingsgroei van Brussel trager dan verwacht en is er dus een minder grote woningnood. De bouw van een grote wijk op de site vinden buurtbewoners daarom overbodig.

‘Er zijn voldoende gebouwen die leegstaan. Die vormen samen de zogenaamde “twintigste gemeente van Brussel”.’

De plannen voor het Moeras van Wiels voorzien naast een groene zone eveneens in de bouw van zeventig tot tachtig middenklasse- en/of sociale woningen. Dat laatste roept bij enkele buurtbewoners vragen op, stelt Kinet. Zij zijn zeker niet gekant tegen sociale woningen, maar die kunnen volgens hen ergens anders komen. ‘We moeten het voorbeeld geven. Er zijn voldoende gebouwen die leegstaan, wat we de zogenaamde “twintigste gemeente van Brussel” noemen. Die gebouwen moeten we renoveren en transformeren tot sociale woningen,’ zegt Kinet. Geëngageerde burgers wijzen al langer op de discrepanties tussen het huisvestingsbeleid en de vele onbenutte gebouwen in de stad.

‘Het debat van natuur tegenover sociale woningen is compleet achterhaald’, stelt Simonson. ‘Het is niet nodig om deze natuur te vernietigen voor de bouw van sociale woningen. Natuurlijk moeten er sociale woningen zijn in Brussel, maar op dit moment staan er miljoenen vierkante meters kantoren leeg door de gevolgen van COVID-19. Die kunnen gerenoveerd en omgevormd worden tot sociale woningen.’ Dat de regering de woningnood als voorwendsel gebruikt om de Josaphat-site te vernietigen, is volgens het collectief dan ook ondenkbaar.

‘Nee’ tegen private woningen

‘Wat me ongerust maakt, is dat die sociale huisvesting na tien jaar opnieuw in de private markt terechtkomt’, vertelt Kinet. Dat zorgt dat er opnieuw gespeculeerd kan worden, wat gentrificatie in de hand werkt en de huurprijzen in de buurt zou kunnen doen toenemen. Bij gentrificatie wordt een buurt ‘opgewaardeerd’ door het aantrekken van kapitaalkrachtige nieuwe bewoners. Jammer genoeg betekent dit dat minder kapitaalkrachtige mensen hun buurt moeten verlaten.

Ook het collectief Sauvons la Friche Josaphat maakt zich zorgen over wat er zal gebeuren eens de woningen in handen van privéontwikkelaars komen. Van de 1600 woningen die het Richtplan van Aanleg voorziet, zou 56 procent door privé-aannemers ontwikkeld worden. Ook de gronden van die woningen komen zo mogelijk opnieuw in privéhanden terecht. Dat is niet onbelangrijk, gezien de Josaphat-site één van de weinige grondreserves is die het Brussels Gewest zelf in handen heeft.

De Josaphat-site is één van de weinige grondreserves die het Brussels Gewest zelf in handen heeft.

Het overige deel van de woningen, 44 procent, zou uit publieke woningen bestaan. Een deel daarvan, zo’n 18 procent, zou gebouwd en verkocht worden door citydev.brussels, dat ook de woningen van het Moeras van Wiels voor haar rekening neemt. Deze gebouwen kunnen op termijn terug in privéhanden terechtkomen, al zou de grond zelf wel van het Gewest blijven. In ieder geval zou slechts een klein deel, de overige 22 procent, effectief voor sociale woningen bestemd zijn waarvan zéker is dat ze op termijn in publieke handen blijven.

Er is uiteraard een grote nood aan sociale woningen in Brussel. Op 30 september stonden 49.135 gezinnen op de wachtlijst voor een sociale woning. Sinds 2004 zijn de huurprijzen met meer dan 20 procent toegenomen en de lonen zijn niet evenredig gestegen. Daarom is het voor veel Brusselaars erg moeilijk om een betaalbare huurwoning te vinden. De plannen zoals ze nu voorliggen beantwoorden voor velen niet aan die sociale woningnood.

Waterbeheer en hitte-eilanden

De roep om een bouwstop is bovendien essentieel in het licht van de klimaatcrisis. Om het grondwaterpeil — dat op vele plekken te laag staat — aan te vullen en het risico op overstromingen te verminderen, is het belangrijk dat regenwater in de grond kan sijpelen in plaats dat het via de riolen afgevoerd wordt. Daarvoor is ontharding cruciaal. Dat betekent: minder bouwen en minder verharde straten of pleinen.

Het ziet er nu naar uit dat de plannen voor het Moeras van Wiels, dat in overstromingsgevoelig gebied ligt, hier effectief op wil inzetten via een ‘geïntegreerd waterbeheer’. Concreet wil men een waterreservoir bouwen dat het regenwater van de bovengelegen gemeente Vorst moet opvangen.

Het is nog niet duidelijk of men het opgevangen water gecontroleerd wil laten terugvloeien naar het rioleringsnet of ook in de grond laten sijpelen — de technische studies moeten nog aangevat worden — maar als men ook het grondwaterprobleem wil aanpakken, dan is dat laatste cruciaal.

Ontharding is eveneens van belang om de hitte in de stad te milderen. Verharde gebieden slaan namelijk warmte op. ‘Beton op natuurlijke grond zorgt voor een toename van temperatuur en de creatie van hitte-eilanden, wat een groot probleem is in Brussel’, stelt Simonson. Groene plekken zoals het Moeras en de Josaphat-site daarentegen brengen koelte in de stad. ‘We kunnen niet tegelijk vechten tegen hitte-eilanden en deze plek vernietigen,’ beklemtoont Simonson.

Participatieve democratie

Volgens Simonson krijgen burgers, ondanks beloftes over participatieve democratie, in werkelijkheid weinig inspraak in het besluitproces. Wil de Brusselse regering de meer dan vijfhonderd adviezen en negenduizend ondertekenaars gehoor geven, moet ze volgens hem de plannen herdenken en mensen van bij het begin van het besluitproces betrekken.

Opmerkelijk is bijvoorbeeld dat het brede publiek pas kennis kon nemen van de plannen voor de Josaphat-site in 2015, terwijl die plannen al in 2013 achter gesloten deuren besproken en goedgekeurd werden.

‘Vijftien dagen om de plannen in te kijken en een advies te geven, is kort,’ stelt Kinet. Toen ze voor het eerst van de plannen van JCX hoorden, schoten enkele buurtbewoners meteen in actie. ‘In plaats van te wachten op het openbaar onderzoek, wilden we op voorhand van de plannen op de hoogte zijn’, vertelt Kinet. Dat ging erg moeizaam. Slechts een tweetal weken voor het voorstel publiek werd gemaakt konden ze enkele belanghebbenden spreken, maar dan waren de plannen al gemaakt.

Toch zou volgens het persbericht van Rudi Vervoort de buurt deze keer actief betrokken worden in de besprekingen voor de nieuwe plannen van het Moeras van Wiels. Voor de invulling van Le Métropole, een oud beschermd gebouw dat de kantoren van de brouwerij huisvestte en eveneens door het Gewest aangekocht werd, lijkt de buurt zelf te willen kiezen voor een natuurcentrum of observatiecentrum. Of ze zullen gehoord worden, valt nog af te wachten.

Groene stad?

Op basis van het negatief advies van het Gewestelijke Ontwikkelingscommissie (GOC) zou minister-president Rudi Vervoort nog voor het einde van het jaar een aangepast plan willen voorleggen, dat ook een nieuw milieueffectenrapport zal bevatten. Maar ook als er een herziene versie van het Richtplan komt, moet er volgens Simonson opnieuw een openbaar onderzoek komen.

Volgens het collectief Sauvons la Friche Josaphat is dit een beslissend moment voor Brussel. ‘De stad Brussel werpt zich dan wel op als groene stad, maar politici zijn over het algemeen vrij onverschillig voor de biodiversiteits- en klimaatcrisis’, stelt Simonson. Als zogenaamde ecologisch-progressieve stad moet Brussel volgens hem het voorbeeld geven. ‘De beslissing van het Gewest om het Marais Wiels te kopen, is een stap in de goede richting en lijkt te wijzen op de wens om bepaalde natuurgebieden in Brussel te behouden. Eenzelfde beslissing nemen voor de Friche Josaphat zou consequent zijn,’ besluit het collectief in haar persbericht.