Peter Piot: 'Militaire manoeuvres tegen ebola en zika nodig'

De ebola-epidemie die in 2014 duizenden doden maakte in West-Afrika, heeft niettemin wereldwijd een mentaliteitsverandering teweeggebracht.

Piot: ‘Guinee, Sierra Leone en Liberia hadden voordien nooit ebola gekend en zijn nu veel alerter geworden. Plus er zijn nu ebola-experten op alle niveau’s terwijl we decennialang met slechts een handvol waren. Ook de G7, G20, de VN-Veiligheidsraad en de Afrikaanse Unie hebben zich voor het eerst over grootschalige epidemieën gebogen, dankzij ebola. Een beetje zoals AIDS ooit de toegang tot medicatie wereldwijd bespreekbaar heeft gemaakt.’

Toch mangelt het volgens de ex-UNAIDS-topman in de getroffen landen aan de nodige middelen en de bereidwilligheid om een nieuwe uitbraak aan te kunnen. ‘In april 2001 beloofden Afrikaanse regeringen dat ze 15% van hun budget aan gezondheid zouden gaan besteden. Het zijn er vandaag nog maar vijf of zes.’

‘Je hebt geen gesofisticeerde gezondheidssector nodig om ebola te bestrijden. Zolang je de diagnose snel kan stellen, het politieke leiderschap hebt en de mensen die zich willen inzetten, lukt het met de basis: een gedragen alarmsysteem, labo’s om stalen te testen, plaatsen om patiënten te isoleren en anderen te beschermen.’

België moet militaire manoeuvres organiseren tegen nieuw griepvirus

Piot waarschuwt al voor de volgende epidemie. De mug die zika overdraagt, komt bijvoorbeeld rijkelijk voor in Afrika. ‘Ook gele koorts is terug in opmars. Er zijn constant epidemieën die ons bedreigen. The Big One , zoals men in het Engels zegt, zou een nieuw soort griep zijn, genre Spaanse griep, die tientallen miljoenen gedood heeft. Noch Europa, noch Afrika zijn daarop voorbereid.’

‘Kijk hoe Brazilië, dat toch een goed gezondheidssysteem heeft, overspoeld werd door de duizenden zika-slachtoffers. We hebben niet alleen detectiesystemen en laboratoria nodig in alle landen, maar ook goede afweersystemen. Daarvoor moet je oefeningen organiseren, die veel weg hebben van militaire manoeuvres, zodat we weten wat te doen als het zover is. Hoe moeten onze ziekenhuizen, bijvoorbeeld, het hoofd bieden aan de duizenden patiënten die dan zullen toestromen?’

Monsieur Ebola aangekomen in Antwerpen

Peter Piot stond samen met zijn toenmalige collega Guido van der Groen aan de wieg van de ontdekking van het ebola-virus. 40 jaar geleden werd dit dodelijke virus, dat interne bloedingen veroorzaakt, ontdekt in DR Congo, toen nog Zaïre, een Belgische kolonie.

Het was echter de Congolese microbioloog Jean-Jacques Muyembe, aka Monsieur Ebola, die in 1976 stalen besmet bloed uit het onooglijke Yambuku naar het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) van Antwerpen stuurde. ‘Ik dacht dat het om tyfuskoorts ging en had bloedstalen genomen van 6 acute gevallen’, vertelt hij bij de aftrap van een ebola-conferentie, maandag 12 september in Antwerpen. Het ITG heeft de meerdaagse conferentie georganiseerd, in hartje Antwerpen, en passend “40 jaar na Yambuku” gedoopt.

De pionier had geen flauw idee dat hij met vuur speelde. De ‘mysterieuze ziekte van Yambuku’ bleek geen tyfus, maar een tot dan onbekend (en zeer besmettelijk) virus, dat door van der Groen en Piot vernoemd zou worden naar een rivier vlakbij, de Ebola.

Muyembe: ‘Mijn handen en vingers waren bevlekt met bloed en ik ze met water en zeep gewassen.’ Muyembe stuurde jaren later nog stalen in melkdozen en koelboxen het land uit, om te laten testen. Zelf overleefde hij meerdere uitbraken.

‘Mijn handen en vingers waren bevlekt met bloed en ik heb ze met water en zeep gewassen’

De perfecte storm

De pionier vertelde in Antwerpen waarom de zeven uitbraken in DRCongo -het vaakst geplaagde land in Afrika en wereldwijd- beperkt zijn gebleven.

‘De gemeenschappen zijn betrokken bij de detectie en de implementatie van beschermingsmaatregelen. Van ambtenaren tot priesters, pastors en traditionele genezers.’ Sommige landen, zoals DRCongo, hebben inderdaad bewezen dat je met lokale middelen ebola-uitbraken, zoals die van 2014 in Buende, de baas kan, zegt Piot. ‘Zolang er lokaal leiderschap is en de wil van de mensen om zich in te zetten.’

In 2014 brak het virus echter uit in West-Afrika, met de gekende gevolgen. Ruim 11.300 inwoners van vooral Sierra Leone, Liberia en Guinee stierven. Piot: ‘Ebola was de perfecte storm. Alles kwam bijeen. De epidemie brak uit in landen die net uit een burgeroorlog kwamen, een corrupte dictatuur achter de rug zoals Guinee, amper gezondheidspersoneel en een gebrek aan vertrouwen in de eigen overheid.’

De ziekenhuizen werden aanzien - vaak terecht, wegens de slechte hygiëne - als besmettingshaarden voor ebola en vele gezondheidswerkers stierven, tot ze voorzien werden van beschermende pakken. Het zou liefst zes maanden duren vooraleer de wereld in gang schoot en de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) de ernst van de epidemie inzag.

Janssen heeft miljoenen vaccins tegen ebola in de vriezer

Toen ook Europese en Amerikaanse reizigers besmet raakten en andere continenten dreigden aan te steken, ging Big Pharma in overdrive.

De ontwikkeling van vaccins, die tot voor 2014, heel traag ging, kreeg een boost en de WGO stemde in met het gebruik van experimentele vaccins op mensen, nog voor alle (klinische) testen rond waren. In het het heetst van de strijd, werd geëxperimenteerd, ook door het Antwerpse Tropisch Instituut, ditmaal met transfusie van bloedplasma.

Een therapie of geneesmiddel is sindsdien nog niet gevonden. Preventieve maatregelen wel. Vandaag, twee jaar later, zijn er werkzame vaccins in ontwikkeling van GSK, Merck en Janssen Pharmaceutica, sinds de zestiger jaren in handen van het Amerikaanse Johnson & Johnson.

‘Johnson & Johnson zou binnen het jaar 12 miljoen mensen kunnen vaccineren’

Piot: ‘Het Merck-vaccin biedt een onmiddellijke bescherming en dat van Janssen lijkt langer te werken.’ ‘Na één jaar blijkt de immuunrespons van het onze inderdaad aanzienlijk’, bevestigt Johan Van Hoof van Janssen Pharmaceutica. Binnenkort start een nieuwe studie die het vaccin van Merck en Janssen op de duur van de immuunresponse vergelijken.

Van Hoof: ‘We hebben 2 miljoen regimens in de vriezer en als we vandaag de knop indrukken, kunnen we jaarlijks 8 à 10 miljoen regimens produceren.’ Een zogenaamd regime bevat twee doosjes voor één persoon, waarbij het tweede (een “boost”) enkele maanden na de eerste injectie wordt toegediend.

Met andere woorden, Johnson & Johnson zou binnen het jaar 12 miljoen mensen kunnen vaccineren, als er een nieuwe uitbraak komt. Tenminste, als de WGO binnenkort groen licht geeft voor een dergelijke interventie. Het bedrijf heeft zopas een aanvraag ingediend voor die zogenaamde Emergency Use Assessment and Listing (EUAL).

Boeit ebola Big Pharma?

Volgens Van Hoof zijn vaccins voor ziekten die enkel of voornamelijk in Afrika voorkomen, zoals ebola, sowieso een verliespost. ‘Wij beschouwen dit vaccin als een deel van ons wereldburgerschap.’

Janssen was al jaren bezig met een vaccin tegen drie varianten van ebola en zette tijdens de epidemie van 2014 volop in op de Zaïre-variant, die erg geleek op het virus in West-Afrika. Door de urgentie, kwam de ontwikkeling in een stroomversnelling.

Van Hoof: ‘Door de epidemie heb ik van mijn board of directors 200 miljoen euro vastgekregen, plus 100 miljoen van de Europese commissie en 50 miljoen van Barda (nvdr. The Biomedic Advanced Research and Development Authority), een Amerikaanse gouvernementele organisatie die projecten van nationaal belang financiert. De VS zocht immers al jaren vruchteloos naar een vaccin, omdat het bezorgd was dat ebola op een dag als bio-terreurwapen zou gebruikt worden. Om ons vaccin helemaal te ontwikkelen tot de full approval, tot het bij manier van spreken zelfs als travellersvaccin gebruikt kan worden, is echter nog ‘s 150 miljoen euro nodig. In de VS zijn alle ogen nu echter op zika gericht.’

‘We hebben amper ons vaccin tegen ebola ontwikkeld of men klopt al aan de deur voor een zika-vaccin’

Nieuw investeringsvehikel voor armenziekten

Geld vinden voor ebola is dus opnieuw moeilijker geworden. De bestaande vaccins kunnen, als de WGO daarvoor binnenkort het groen licht geeft, wel reeds bij uitbraken ingezet worden. Van Hoof: ‘Die zouden kunnen betaald kunnen worden, aan lage prijs, door een organisatie als GAVI en zo gratis aangeboden worden aan Afrikaanse regeringen. Maar winst gaan we hierop nooit maken.’

Toch heeft de ebola-epidemie misschien een kentering gebracht. Een paar weken geleden zag CEPI - The Coalition for Epidemic Preparedness Innovation- het licht. Die organisatie wil fondsen verzamelen om behandelingen te vinden tegen “armenziekten”, zoals ebola of lassa-koorts.

CEPI bestrijdt met andere woorden de vermaledijde 10/90-regel, die stelt dat bij wijze van spreken 90 % van alle investeringen naar ziektes gaat die zo’n 10 % van onze wereldbevolking treft. “Traditioneel is de enige incentive om medicijnen te ontwikkelen die van de markt”, zegt Piot. ‘Kan je er geld mee verdienen, zeg maar. Zonder dergelijk fonds blijf het bij ijdele beloftes.’ Ondermeer de Gates Foundation zit erin, Peter Piot ook, net als farmabedrijven en donoren.

Van Hoof: ‘We hebben amper ons vaccin tegen ebola ontwikkeld of men klopt al aan de deur voor een zika-vaccin. Winst maken we niet op dergelijke vaccins. En als er al winst zal gemaakt worden op hetgeen onder de paraplu van CEPI wordt ontwikkeld, zal die terugvloeien naar CEPI.’

“We kunnen de jacht niet verbieden”

Ebola is een besmettelijke ziekte die, net als HIV, naar alle waarschijnlijkheid een dierlijke oorsprong heeft (vleermuizen en/of apen), maar ook tussen mensen onderling wordt overgedragen. Zolang de precieze oorzaak van het virus niet gekend is, zullen er nieuwe uitbraken blijven komen; zeker omdat de bevolkingstoename in Afrika ook de habitat van de vermeende dierlijke dragers onder druk zet.

Muyembe: ‘We vermoeden dat apen en vleermuizen aan de oorzaak liggen. We kunnen jagers sensibiliseren, maar kunnen onmogelijk iedereen verbieden te jagen of bushmeat te eten.’

‘Dat er vaccins zijn, is een goede zaak’, aldus Piot. ‘Al was het maar om alle gezondheidswerkers te vaccineren, zodat ze patiënten kunnen behandelen zonder zelf risico te lopen. Dan moeten ze die bloedhete space-suits niet meer aan en kunnen ook de gewone gezondheidszorgen toegediend worden.’

Tijdens de epidemie zijn er immers veel meer patiënten gestorven dan de vaak vernoemde 11.300 doden. Veel Afrikanen zijn bezweken aan behandelbare ziektes, van malaria tot kindersterfte, zegt Piot. ‘In Liberia, bijvoorbeeld, zijn er tijdens de epidemie dubbel zoveel vrouwen in het kraambed gestorven.’