Is er een alternatief voor de ouder wordende dictators van Centraal-Azië?

Waarom gedijt de autoritaire staat zo goed in Centraal-Azië?

Kazachstan, Turkmenistan, Oezbekistan en Tadzjikistan zijn alle sterk verpersoonlijkte presidentiële machtsregimes. Hoe komt dat? ‘Eerst zijn er culturele factoren: er is altijd zo’n leidersfiguur geweest. Hij speelt de rol van bemiddelaar in de cultuur van Centraal-Azië, die bestaat uit clans en regionale groepen’, zegt Bruno De Cordier van de Conflict Research Group aan de Ugent, die jaren in de regio woonde. 

‘Het is dat ons-kent-ons-netwerk dat telt voor de bevolking, de formele instellingen worden gewantrouwd. De president is maar één onderdeel van het bewind. Buiten hem is er nog een heel stelsel van interpersoonlijke netwerken die geënt zijn op die clanstructuur.’

Doctorandus en docent Christopher Schwartz, die woont en werkt in Kirgizstan, ziet nog andere redenen: ‘Je hebt de Sovjetmethodes van manipulatie en sturing van het volk die nog steeds effectief gebruikt worden, gecombineerd met het post-Sovjetneoliberalisme en de corruptie. Er is de desinteresse voor of zelfs het oogluikend toestaan van die regimes vanwege de internationale gemeenschap. En dan heb je nog het gebrek aan informatie, omdat de media gecontroleerd worden en het onderwijs achteruitgaat.’ 

Waarom liep het anders in Kirgizstan?

Kirgistan geldt sinds de Tulpenrevolutie van 2005 als de democratische uitzondering in de regio. Toen de volgende president er in 2010 een autoritaire grondwet wilde doorduwen, volgde een nieuwe opstand, geweld tussen de Kirgiezen en Oezbeken van het land, en uiteindelijk een nieuw parlementair systeem. Waarom gebeurde dat in Kirgizstan en nergens anders? 

Schwartz: ‘Sommige analisten wijzen op het anarchistische karakter van de Kirgiezen, als een volk dat zich verzet tegen strenge organisatie. Daar kun je nogal wat tegen inbrengen: dat de Kirgiezen in 1991 nauwelijks een etnische meerderheid waren in hun eigen staat, bijvoorbeeld. Hoe dan ook, feit is dat na die beslissing om te liberaliseren de echte divergentie begon: er ontstonden meer en uiteenlopende elites, die het onmogelijk maakten voor één groep om de hele situatie te domineren.’

De Cordier betwijfelt de uitzonderingsstatus: ‘De verpersoonlijkte macht en de clanmentaliteit is er lokaal en provinciaal nog altijd zeer aanwezig. Alleen op het nationale niveau is die minder uitgesproken.’ 

Is er een alternatief voor de dinosaurussen?

In Oezbekistan viel de eerste en enige president Karimov begin september weg. De hele huidige generatie leiders is de pensioenleeftijd al voorbij: Nazarbajev is 76, de anderen zijn rond de 60. Is er een alternatief voor het systeem dat zij belichamen? 

‘Op een echte generatiewissel is het nog wel een jaar of tien wachten.’

Schwartz: ‘Op een echte generatiewissel is het nog wel een jaar of tien wachten. Twee mogelijke uitzonderingen: Kirgizstan, dat een nieuwe president verkiest in 2017, al behoren de belangrijkste kandidaten wel allemaal tot de huidige heersende klasse, en Kazachstan. Daar is er een opmars bezig van de bolasjaki, jonge mensen die een beurs van de staat kregen om in het buitenland te gaan studeren en kennis mee terug te brengen. Maar eigenlijk huivert de gemiddelde Centraal-Aziaat voor ingrijpende veranderingen, ook al ergeren de mensen zich aan de status-quo.’

Daar is De Cordier het mee eens: ‘Democratie staat hier gelijk aan de chaos van de jaren negentig. Bovendien heeft de bevolking uit de Arabische opstanden begrepen dat een radicale regimewisseling op een nachtmerrie kan uitdraaien, zoals in Syrië.’ 

Hij ziet twee mogelijke bronnen van verandering. ‘Er zijn de belangengroepen binnen het regime zelf. Ten tweede heb je de “grassroots-elites”, mensen met gezag in de lokale informele economie: de mensen die de bazaar controleren, hoofden van familieclans, arbeidsmigranten die geld verdiend hebben en nu thuis een bedrijf opzetten. Zij zullen op een bepaald moment meer ruimte willen. Dan zullen ze botsen op de oligarchieën die in elk Centraal-Aziatisch land de economie controleren en het staatsapparaat gebruiken om elk initiatief daarbuiten dood te trappen. Dat zorgt voor enorme frustratie bij die lokale ondernemers. Die groep moet je in de gaten houden.’

Het buitenbeentje: Almazbek Atambajev van Kirgizstan (60)

Atambajev kwam als overwinnaar uit de revolutie van 2010. In de jaren ervoor was hij een mondige politicus binnen het systeem, en uiteindelijk haalde hij zelf het hoogste ambt binnen. Kirgistan geldt als het democratische buitenbeentje, maar critici wijzen op wetsvoorstellen tegen ngo’s en homoseksuelen en op problemen met het rechtssysteem.

De sultan: Goerbangoeli Berdimoehamedow van Turkmenistan (59)

In tegenstelling tot zijn collega’s is Berdimoehamedow pas sinds 2007 aan de macht, toen de eerste president stierf. Hij bouwde een personencultus uit en pronkt graag met schitterende paarden. Turkmenistan neigt het meest naar totalitarisme, toch zorgde hij voor enige opening in vergelijking met zijn voorganger.

De valse vredesduif: Emomali Rachmon van Tadzjikistan (63)

Rachmon was een apparatsjik die opklom tot de hoogste Sovjetkringen. Hij werd staatshoofd toen de burgeroorlog Tadzjikistan in 1992 in chaos stortte. Vandaag gebruikt hij zijn status als hoeder van de stabiliteit om afwijkende meningen driester dan ooit te onderdrukken, zoals een recent rapport van Human Rights Watch stelt.  

De visionair: Noersoeltan Nazarbajev van Kazachstan (76)

Kazachstan dreigde een tweede Joegoslavië te worden bij de onafhankelijkheid: het land was diep etnisch verdeeld en keek aan tegen een economisch zwart gat. Nazarbajev wist een geslaagd Euraziatisch staatsproject uit te werken en de gruwelscenario’s te vermijden. De schaduwkant: harde repressie van elke kritiek op zijn beleid.

De overledene: Islam Karimov van Oezbekistan (78, † 2/9/2016)

Karimov bouwde een Oezbekistan uit beheerst door de geheime dienst, de staatsmedia en de planeconomie. Bij zijn dood enkele maanden geleden namen drie sterke mannen van het systeem het over. Wat er verder gebeurt, wordt met argusogen gevolgd, want vroeg of laat krijgen alle stans met deze situatie te maken.