Geboortecijfers dalen ook in sommige arme landen

Economische voorspoed is niet altijd een vereiste om een transitie van hoge geboorte- en sterftecijfers naar lage vruchtbaarheid en lage sterfte door te maken. Dat blijkt uit ervaringen in Aziatische landen zoals Japan en India.

Opvoeding, sociale zekerheid, een omgeving die economische ontwikkeling stimuleert en goede waardensystemen kunnen hiertoe leiden, zegt Osamu Kusumoto, secretaris-generaal van de Aziatische Associatie voor Bevolkingsontwikkeling. Hij signaleert eerder een indirect dan direct verband tussen economie en demografische transitie.

Industrialisatie

Demografische transitie (DT) is de theorie dat een land naarmate het industrialiseert, van een situatie met hoge geboorte- en sterftecijfers verandert in een land met lage vruchtbaarheid en lage sterfte. Die theorie is echter voer voor discussie, omdat niet duidelijk is of industrialisatie leidt tot een afnemende bevolking of dat een afnemende bevolking leidt tot industrialisatie en hogere inkomens.

Volgens Kusumoto is het onwaarschijnlijk dat in olieproducerende landen met een hoog inkomen een demografische transitie plaatsvindt, als er geen moderne economische systemen worden geïmplementeerd. Ook is er debat over onderlinge verwevenheid tussen hogere inkomens van vrouwen, ouderdomsuitkeringen, de vraag naar menselijk kapitaal en demografische transitie. De ervaringen op dat gebied wisselen per land en regio.

Opvoeding te duur

Als een land een transitie doormaakt, stijgen de opvoedingskosten, waardoor relatieve armoede ontstaat die lagere geboortecijfers stimuleert, zegt Kusumoto. ‘Tegelijkertijd leidt een verbeterde gezondheidszorg tot minder sterfte. Maar met echte welvaart bestaat de mogelijkheid dat er weer meer kinderen geboren gaan worden.’

In Japan is de bevolking in de afgelopen vijf jaar met een miljoen mensen afgenomen. Dat is een probleem omdat zonder kinderen het sociale zekerheidsstelsel moeilijk in stand te houden is.

Kusumoto noemt Japan als voorbeeld, dat een hoog inkomen heeft per hoofd van de bevolking. Toch leven mensen daar in relatieve armoede en vinden ze de opvoedingskosten te hoog. ‘Het is mogelijk te zeggen dat de vruchtbaarheid daalt, zelfs met sociale zekerheidssystemen en pensioenen, omdat mensen de rationele keuze maken om de kosten voor het opvoeden van kinderen te vermijden.’

In Japan is het geboortecijfer 1,44 per vrouw, waardoor de bevolking in de afgelopen vijf jaar met een miljoen mensen is afgenomen. Een probleem voor het land, omdat zonder kinderen het sociale zekerheidsstelsel moeilijk in stand te houden is.

SDG’s

In India, een ontwikkelingsland dat na China de meeste inwoners ter wereld telt, is het geboortecijfer tussen 1991 en 2011 gedaald van 3,6 naar 2,4 per vrouw. In die periode steeg het gemiddelde inkomen per hoofd van de bevolking van 1221 dollar naar 3755 dollar, blijkt uit cijfers van het VN-Ontwikkelingsprogramma (UNDP). De geletterdheid onder vrouwen steeg van 39 procent naar 65 procent.

Wie de statistieken nader bekijkt, ziet opvallende resultaten. Zo blijkt dat in acht Indiase deelstaten, waar het gebruik van moderne anticonceptie afnam, ook het geboortecijfer afnam, volgens het International Institute for Population Sciences (IIPS) in Mumbai.

Professor Sanjay Kumar Mohanty van het IIPS zegt dat specifieke analyses op regionaal niveau belangrijk zijn, omdat programma’s op districtsniveau worden geïmplementeerd in India, inclusief de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (sdg’s). “Dergelijke analyses kunnen licht werpen op de niet te verklaren afname van de vruchtbaarheid.”

Tweede transitie

In India, zegt Mohanty, wordt doorgaans een verband gelegd tussen het opleidingsniveau van vrouwen en het gebruik van moderne anticonceptie, een hogere leeftijd op het moment van trouwen en uitstel van het krijgen van kinderen.

Volgens Kusumoto is het voor het bereiken van de sdg’s een transitie nodig in sterfte en vruchtbaarheid. ‘We moeten een systeem ontwerpen waarin jonge mensen kinderen kunnen krijgen als ze dat willen.’ Betere gezondheidszorg zal onvermijdelijk leiden tot minder sterfte, zegt Kusumoto. ‘Maar als dat niet gepaard gaat met een vruchtbaarheidstransitie, zal de bevolking sneller groeien dan de aarde aankan.’

Hij zegt dat vanaf de jaren 1960 in West-Europa en meer recentelijk in Oost-Azië het aantal geboorten lager is komen te liggen dan het aantal sterftegevallen. Hij noemt het een ‘tweede demografische transitie’, waarbij nog steeds onderzoek wordt gedaan naar de oorzaken van de lage geboortecijfers.

Normen en waarden

Een opmerkelijk voorbeeld van de onvoorspelbaarheid deed zich voor in de Chinese provincie Sichuan, waar zich een snelle demografische transitie voordeed. Uit een onderzoek dat in de jaren 1980 werd uitgevoerd door Toshio Kuroda, bleek dat de transitie plaatsvond ondanks het lage bruto nationaal product in de provincie. Daarmee werd het een uitzondering op de theorie.

Hoewel er een verband is tussen economie en demografische transitie, zijn er duidelijke gevallen waar niet de economie, maar een verandering in de normen en waarden de doorslag geeft in een positieve transitie.

Sovjet-Unie

De uitzonderlijke veranderingen in de voormalige Sovjetrepublieken kunnen toegeschreven worden aan de transitie van communisme naar een markteconomie. Uit een rapport van de Wereldbank blijkt dat vrouwen in Oezbekistan, Tadzjikistan en Turkmenistan in de jaren 1950 gemiddeld zes kinderen kregen. Dat aantal was tegen 2000 bijna gehalveerd. Alle voormalige Sovjetrepublieken lieten ook een toegenomen levensverwachting zien.

Wat uiteindelijk belangrijk is, zegt Kusumoto, is dat het beleid zich richt op een transitie gericht op een samenleving waarin ‘menselijke waardigheid gewaarborgd is, zoals bedoeld in de sdg’s.’