Geen plein, maar een plak voor Lumumba

Hoe een kleine zoekopdracht op Google Maps ons soms heel wat kan leren over het onverwerkt verleden van een land. Het trefwoord “Lumumba” laat ons een hoop straatnamen zien, wereldwijd, van Tanzania tot in Duitsland. Opvallend: nergens valt een Lumumbastraat te bespeuren in België, nota bene als ex-kolonisator het Europese land dat het dichtst aanleunt bij Congo.

Of wacht, als u eens heel diep gaat scrollen in Brussel, kan u misschien een eigenaardigheidje vinden achter de Sint-Bonifatiuskerk in hartje Matongé: de “Futur Place Lumumba”. Wat heeft deze luchtspiegeling te betekenen?

De “Place Lumumba”-campagne is het werk van een aantal activisten en vzw’s in Brussel. Door de creatie van een Lumumbaplein op de politieke agenda te duwen, willen ze het debat rond de plaats van ons koloniaal verleden in de publieke sfeer aanwakkeren.

WIE WAS PATRICE LUMUMBA NU WEER?
Mocht u zich deze vraag nog stellen, dan bent u bij deze geëxcuseerd. Patrice Emery Lumumba’s nalatenschap is al lang aan een opknapbeurt toe in België. Wereldwijd wordt hij gelauwerd als held van de dekolonisatie, maar voor Congo’s ex-kolonisator blijft hij echter een schimmig figuur. In 1960 leidde hij de Congolese delegatie tijdens de Rondetafelconferentie in Brussel, die uiteindelijk leidde tot de onafhankelijkheid van Congo op 30 juni van dat jaar. Lumumba vestigde zijn reputatie als legende toen hij op die dag in aanwezigheid van Koning Boudewijn en de internationale pers in een speech het destructieve Belgische koloniale beleid aan de kaak stelde. Als premier probeerde hij Congo als ontwikkelingsstaat op de kaart te zetten, maar werd na de secessie van Katanga afgezet en vermoord, naar verluidt met Belgische steun.

Hun moeite blijkt te worden beloond. In Mons werd onlangs beslist om een gedenkplaat voor Lumumba te installeren. Nu lijkt ook het gemeentebestuur van Elsene, na een categorieke weigering van MR-burgemeester Dufourny in 2013, eindelijk overstag te gaan. Een Lumumbaplein komt er weliswaar niet, het wordt een gedenkplaat op het Marsveldplein.

Decolonize the minds!

Het idee om een “Place Lumumba” te creëren in Matongé, de Brusselse wijk waar van oudsher heel wat mensen van Congolese origine wonen, circuleert nu al meer dan een decennium. Ongeveer vanaf het moment dat Philip Buyck, zelfverklaard “Derridadaïst”, zijn intrek nam in Matongé en er een bibliotheek rond Lumumba startte.

‘Het viel mij op dat er in Brussel een gigantisch taboe bestond rond de Congo en de figuur van Patrice Lumumba. Toen ik een aantal jaar terug de gemeenteraad van Elsene aanspoorde om het naamloze plein achter de Sint-Bonifatiuskerk tot Lumumbaplein om te dopen, veroorzaakte ik een mediastorm. Elsene dreigde haast onbestuurbaar te worden. Vreemd, vind je niet?’

Het is treffend dat velen in het Belgische overheidsapparaat de figuur van Lumumba als “gecontesteerd” blijven zien.

Het is treffend dat velen in het Belgische overheidsapparaat de figuur van Patrice Lumumba als “gecontesteerd” blijven zien. En dat terwijl de Congolese gemeenschap in België schreeuwt om wat meer erkenning en betrokkenheid.

Julien Truddaiu van Coopération Education Culture (CEC) vecht al jaren voor een “dekolonisatie” van de publieke ruimte en het onderwijs. ‘Brussel staat vol koloniale monumenten en architectuur. Die propaganda van toentertijd blijft er staan zonder enige contextduiding, wat nefast is voor onze beeldvorming van Congo en haar bevolking. Er is dus dringend nood aan een tegendiscours.’

Hij voelt dan ook dat de geesten stilaan rijp zijn voor een ‘Place Lumumba’. ‘De laatste decennia zijn we echt wel uit die taboesfeer aan het geraken. Heel zachtjes weliswaar. De nieuwe generaties “van Afrikaanse origine”, zoals dat heet, zijn veel mondiger geworden, ze stellen zich vragen over hun geschiedenis. Ze eisen steeds meer écht burgerschap en beginnen een politieke agenda te ontwikkelen.’

Le Devoir de Mémoire

Want ondertussen ijveren vooral vzw’s als Change asbl, Collectif Mémoire Coloniale et Lutte Contre les Discriminations en Intal voor een plaats voor Lumumba in de publieke ruimte. Het zijn jonge organisaties, met een stevige basis in de Brusselse jeugd. Hun steeds luider wordende eis tot betrokkenheid resoneert helder in het devies van Collectif Mémoire Coloniale: ‘Ce qui est fait pour nous, mais sans nous, est fait contre nous.’ Om van een dekolonisatie te spreken.

‘Waar het eigenlijk om draait voor ons, is de discussie die zo’n Place Lumumba teweegbrengt’

‘Waar het eigenlijk om draait voor ons, is de discussie die zo’n Place Lumumba teweegbrengt’, zegt Moïse Essoh van Collectif Mémoire Coloniale. ‘Voor ons is Patrice Lumumba heus geen god, hij staat louter symbool voor het Congolese verzet tegen de kolonisatie. België en haar Congolese gemeenschap moeten in het reine komen met hun gemeenschappelijk verleden om hun relatie opnieuw op te bouwen, op een gelijkwaardige en inclusieve manier.’

Zo dacht Philip Buyck er ook over: ‘Het gaat mij niet om de vraag of dat plein er effectief komt. Die plek, die plaat, dat is eigenlijk maar een grapje hoor. Voor mij gaat het om de rol van België in die zaak. Door er blijvend op te hameren, kon ik mooi blootleggen hoe problematisch het Lumumbadossier nog altijd is in dit land.’

LUMUMBA’S GEBIT – HUGO CLAUS
“Lumumba,
de god van de Albino’s heeft zich
op jouw lijk gezet als op een toilet”
schreef ik dertig jaar geleden in een gedicht
en nu pas komt aan het trage licht
hoe Lumumba vernietigd werd.
Hoe de Belgische politie-inspecteur Gerard Soete
het lijk bewerkte
met een zaag en zwavelzuur.
‘Tot er niets meer overbleef,’ zegt hij.
Niets overbleef? Hij wrikte twee vergulde
snijtanden los en bewaarde ze.
‘Als souvenir’ zegt hij. Toen hij tachtig werd
zwierde hij ze in de Noordzee.
Niets overbleef?
Soete, ongeletterde, vleeshouwende huurling,
denk aan de Argonauten
die in de Middellandse Zee zeilden
op zoek naar het Gulden Vlies.
Ze rukten de tanden uit de muil van de Draak
en zaaiden ze in het zand
en de tanden verwekten
honderd krijgers met bijlen en speren
en die hebben zich op een rij gezet.
En deze nachten komen zij krijsend naar je bed.

TiTiTaTuTis

Het is niet de eerste keer dat Lumumba voor controverse zorgt. Toen rapper Pitcho Womba Konga in 2015 een festival rond zijn figuur wou organiseren in BOZAR, werd hij op het laatste nippertje teruggefloten: er was geen plaats voor Lumumba in het paleis voor schone kunsten. Het leidde tot een protestactie van Pitcho en voorgenoemde vzw’s, die gekleed in ‘Lumumba Still Alive’-T-shirts de centrale hal van BOZAR bezetten.

Lumumba blijkt springlevend.

Lumumba blijkt inderdaad springlevend in sommige echelons van de macht. ‘Niet toevallig is Etienne Davignon nu voorzitter van BOZAR’, vertelt Philip Buyck. ‘Hij zat mee aan de Ronde Tafel in 1960 en er loopt een onderzoek tegen hem voor zijn betrokkenheid in de moord op Lumumba.’

Sinds oud-koloniaal rijkswachter Gerard Soete in de jaren 1990 de zogenaamde tanden van Congo’s eerste premier bovenhaalde (Hugo Claus schreef er een gedicht over, zie kaderstuk), werd de Belgische hand in Lumumba’s dood steeds duidelijker.

‘Het staat buiten kijf dat de toenmalige Belgische regering en het koningshuis een serieuze verantwoordelijkheid dragen voor de moord op Lumumba en de desastreuse dekolonisatie van Congo’, ventileert Philip Buyck. Een parlementaire onderzoekscommissie en talloze studies later waart Lumumba’s geest nu dus nog altijd rond.

Van ‘plaque’ naar ‘place’

De hetze rond Lumumba is dan ook een symbooldossier geworden voor de manier waarop België nog altijd worstelt met haar onverwerkt koloniaal verleden. Change asbl, Collectif Mémoire Coloniale en Intal gaan dan ook niet rusten voor die “Place Lumumba” er komt.

‘De gedenkplaat op het Marsveld is geen overwinning, het was dit of niks. Nu moet het als verzamelplaats dienen om te blijven mobiliseren voor een Lumumbaplein’, aldus Moïse Essoh. ‘Het dekolonisatiewerk is nog maar net begonnen. Maar het is al een mooie stap vooruit dat we van confrontatie naar conversatie zijn gegaan met het gemeentebestuur.’

De gedenkplaat is er evenwel nog niet, daar wordt over beslist in de volgende gemeenteraad. ‘De halfslachtige beslissing toont dat er nog steeds geen consensus is binnen de coalitie. Die tracht door de ommezwaai haar vel te redden voor de nakende verkiezingen. Ze zouden beter eens een debat te gronde komen voeren in mijn bibliotheek’, zucht Philip Buyck. De Lumumbasaga wordt vervolgd.