Geen vrolijke vrede voor Colombia, wel een mogelijke vrede

Maandag 26 september was een historische dag waarop een aangekondigde vrede ondertekend werd die niet volgde.

Voor alle duidelijkheid: 62,2 procent van de Colombianen bracht hun stem niet uit. Van de Colombianen die wel gingen stemmen stemde 50,2 procent No tegen de vrede en 49,8 procent Sí voor de vrede. Dat is een verschil van 0,40 procent.

Het vredesakkoord staat daardoor on hold en het land bevindt zich in een periode van grote onzekerheid.

De realiteit is zoals meestal veel complexer dan een simpele Ja of Nee.

‘Voor het Ja-kamp waren het pijnlijke dagen. Toch was het referendum belangrijk.’

Wat is er wel zeker? Camilo Cruz, doctoraatsstudent politicologie en expert in mensenrechten, legt uit dat het referendum van 2 oktober aantoont dat de helft van de Colombianen zich niet terugvindt in het vredesakkoord van Havana. ‘Voor het Ja-kamp waren het pijnlijke dagen. Toch was het referendum belangrijk. Het toont aan dat de Colombianen die Nee stemden, deel moeten nemen aan het vredesproces zodat de akkoorden gerespecteerd worden, en er geen geweld ontstaat met zicht op de verkiezingen van 2018.’

Een verdeeld Colombia

Van alle conclusies na het referendum springt er een tussenuit: Vooral de gebieden waar de mensen het meest leden onder de oorlog stemden vóór het vredesakkoord: De kuststreek van de Stille Oceaan, de Caraïbische kust, een deel van de Amazone en het zuiden van Colombia.

Volgens de Fundación Pares won het Ja-kamp in 76 van de 81 gemeenten die het meest leden onder het conflict.

De afro-Colombiaanse en inheemse Colombianen, die proportioneel het zwaarst getroffen zijn door het conflict, stemden overwegend Ja.

De afro-Colombiaanse en inheemse Colombianen, die proportioneel het zwaarst getroffen zijn door het conflict, stemden overwegend Ja.

Er bestaat een correlatie tussen het aantal intern ontheemden en de Ja-stem.

Deze correlatie bestaat ook tussen armoede en Ja-stem.

De Ja-stem won in Bogota, Cali, Barranquilla en Cartagena. Andere grote steden in het binnenland van Colombia stemden Nee tegen het vredesakkoord.

In Medellín, in het departement Antioquía, stemde de meerderheid tegen de vrede. Medellín is de thuisbasis van ex-president en congreslid Álvaro Uribe (2002-2012), het gezicht van de Nee-campagne. De ex-president spaarde tijd noch moeite in het campagnevoeren tegen het vredesakkoord.

In die regio’s waar president Santos tijdens de presidentsverkiezingen van 2014 sterker was, won de Ja-stem. Daar waar Óscar Iván Zuluaga, van de door Uribe opgerichte partij Centro Democrático meer aanhang had, won de Nee-stem.

Het is de schuld van Matthew

Volgens het tijdschrift Semana gingen duizenden Colombianen die van plan waren hun stem uit te brengen niet stemmen door de gevolgen van de tropische storm Matthew. (Dezelfde storm die in Haïti meer dan achthonderd doden eiste, duizenden dakloos maakte en de Verenigde Staten in staat van alarm zette.)

De storm werd al enkele dagen voor het referendum onheilspellend aangekondigd. Zondag stemdag was er vooral aan de Caraïbische kust, die historisch een grotere opkomst kent bij verkiezingen, een gebrek aan transport. Mensen wachtten thuis af of de regen zou gaan liggen.

Er is bovendien bericht van Colombianen die in afgelegen gebieden wonen en niet de middelen hadden om zich te verplaatsen naar de stembureau’s.

Angst, wrok en het versterken van de democratie

De meest directe kritiek op het vredesakkoord was dat er te veel toegevingen waren gedaan aan de FARC. Geen gevangenisstraf voor zij die hun misdaden opbiechten, maar tot acht jaar beperkte vrijheid en alternatieve straffen zoals gemeenschapswerk.

‘Het vredesproces brengt een democratisering op gang die in de post-conflictperiode kan opbloeien.’

Sommige redenen voor de winst van het Nee-kamp zijn minder meetbaar, zoals gevoelens van wrok of angst.

Cruz stelt dat de lage opkomst niet uitzonderlijk is voor Colombia waar geen stemplicht is. Lokaal komt politieke participatie neer op cliëntelisme en druk op de bevolking.

De democratie versterken, is volgens Cruz essentieel: ‘respect voor electorale keuzes, politieke rechten voor de oppositie, toegang tot pluralistische media, het einde van het politieke geweld, het afraden van cliëntelisme.’ Hoewel dit hervormingen van lange termijn zijn, brengt het vredesproces volgens de politicoloog een democratisering op gang die in een post-conflictperiode kan opbloeien.

Populariteitsstem in plaats van vredesakkoord

Daarbij komt dat het een korte en uitzonderlijke campagne was.

De bevolking moest een document van 297 pagina’s op één maand begrijpen. Dit is ondanks de vele burgerinitiatieven om het akkoord bij de Colombianen te brengen niet eenvoudig.

Cruz stelt dat de overwinning van het Nee-kamp een ontevredenheid weerspiegelt van die groepen in de maatschappij die de gevolgen ondervonden van de economische politiek van de regering Santos.

De populariteit van Santos was in mei dit jaar gezakt tot eenentwintig procent.

‘Net als bij andere situaties waarin de politieke opinie wordt bevraagd, kwam de centrale vraag van het referendum (voor of tegen het vredesakkoord) op de achtergrond terecht. De inzet werd de populariteit van de regering’, aldus Cruz.

Voordelen van vrede

De politieke participatie van de FARC en de toekenning van tien zetels in het Congres, voor de volgende twee termijnen vanaf 2018, werd ook niet goed ontvangen door een groot deel van de Colombiaanse bevolking.

Bij zakenmensen zat de angst er in van een scenario waarin de FARC de verkiezingen van 2018 zou winnen en een communistisch bewind, in lijn met Fidel Castro en Hugo Chávez, een einde zou maken aan privé bezit.

Toch is er nu ook een groep van 200 zakenmensen in Colombia die in een brief aan de onderhandelaars aandringen om tot een vredesakkoord te komen.

‘De grote bedrijven zijn geen vijanden van de vrede.’

Cruz legt uit dat het vredesproces interessant is voor veel sectoren. Gebieden in vrede verzekeren minder uitgaven voor veiligheid, het verkennen van nieuwe bronnen van inkomsten en mogelijkheden om te investeren. Enkele sectoren, zoals grootgrondbezitters en zij die verbonden zijn met defensie, zijn wel tegen het vredesproces. Toch besluit Cruz dat de grote bedrijven in het algemeen geen vijanden van de vrede zijn.

Uribe onder vuur

De grootste tegenstand kwam van de politiek rivaal van Santos, Álvaro Uribe. De ex-president, die tijdens zijn twee termijnen een vredesproces onderhandelde met de paramilitaire Autodefensas Unidas de Colombia (AUC) en militair grote overwinningen behaalde tegen de FARC, is nog heel populair bij een deel van de Colombianen. De conservatieve oppositie kon onder zijn leiding veel stemmers er van overtuigen dat het akkoord opnieuw onderhandelbaar was.

Hoewel er bij het Nee-kamp grote Uribe-fanaten zitten, vindt een deel van de Nee-stemmers nu dat de heronderhandelingen haast moeten krijgen. Ook zij willen vrede. Zij het een andere vrede dan het akkoord dat nu op tafel ligt.

Een week na het referendum voelt een deel van de Nee-stemmers zich verraden door Uribe. De ex-president zou al de aandacht naar zichzelf trekken voor zijn politiek project.

De conservatieve oppositie en Uribe liggen bovendien onder vuur nadat de campagnemanager onthulde dat de strategie van de Nee-campagne het ‘aanmoedigen van publieke ontevredenheid was en het ontwijken van feiten’.

Guerrillero’s tussen de wapens en de vrede in

Colombia bevindt zich in grote onzekerheid. Vooral voor de meer dan 5000 FARC-strijders is de situatie gespannen.

Alles was in gereedheid gebracht voor de ontwapening.

Profielfoto’s op Facebook benadrukken een agenda die iedere dag optelt hoeveel dagen de ontwapening van de FARC al een feit zou zijn geweest met de ingang van het akkoord. De teller staat op negen dagen langer oorlog.

De FARC-strijders waren zich al aan het verzamelen om in de overgangszones de wapens neer te leggen en opgenomen te worden in het dagelijkse leven. Zolang het huidige akkoord niet kan worden uitgevoerd en er geen nieuw akkoord is, zitten zij tussen de wapens en de vrede in.

Volgens de organisatie Insight Crime kan de onzekerheid FARC-eenheden aansporen de demobilisatie naast zich neer te leggen en te kiezen voor verrijking via de drugstrafiek en andere illegale activiteiten.

Defensieminister Luis Carlos Villegas liet weten dat in afwachting van de verdere onderhandelingen de strijders voor hun eigen veiligheid aan het terugkeren zijn naar de plaatsen waar ze voorheen opereerden.

De terugkeer van FARC-leden kan tot conflicten leiden tussen de FARC en andere illegale groepen die hun plaats op het terrein al innamen. Tegelijkertijd kan de afwezigheid van de FARC, in combinatie met het uitblijven van de aanwezigheid van de Staat door het uitgestelde vredesakkoord, bepaalde gebieden nog kwetsbaarder maken.

Vrede na 2 oktober

Als het vredesakkoord van 26 september niet in werking treed, wat voor vrede is er dan wel mogelijk?

‘Eindelijk begint Colombia een gesprek.’

Volgens Cruz ontplooit de vrede zich op twee terreinen: ‘Er is een sociale vrede die ontstaat door het debat als gevolg van de resultaten van het referendum. Dit debat had al vroeger moeten plaatsvinden. Eindelijk begint het land een gesprek.'

'De andere vrede is een politieke vrede: de vrede tussen de elites.' Volgens Cruz zijn zij verantwoordelijk voor het conflict en moeten ze een consensus vinden om uit het conflict te komen en over de passen die ze bereid zijn wel – of niet – te nemen.

Toenaderingen op het politieke podium

Vertegenwoordigers van de regering en het Nee-kamp ontmoetten elkaar twee keer sinds het referendum. Ook met de FARC was overleg in Havana.

Na de eerste ontmoeting tussen Uribe en Santos, na elkaar zes jaar niet gesproken te hebben, kwam niets meer dan ‘We zetten de onderhandelingen van nationale dialoog voort.’

Een week later ligt er nog steeds niets concreet op tafel.

Zondag maakte Uribe zijn voorstellen bekend in een videoboodschap. De regering vraagt duidelijkheid op papier.

De vage vrede van het Nee-kamp

Cruz: ‘Iedereen, de FARC en de nationale regering, zijn bereid te onderhandelen met de woordvoerders van het Nee-kamp om de akkoorden aan te passen. Maar van het Nee-kamp zijn nog geen duidelijke voorstellen gekomen over wat ze willen realiseren. De punten waarop ze zich willen concentreren zijn: gender, politieke rechten, drugstrafiek en rurale ontwikkeling.’

Het centrale punt van de discussie draait volgens Cruz rond land. Cruz legt uit dat dit de motor van het conflict is en sinds 1936 een thema van discussie is tussen zij die landhervorming willen en zij die een uitgebreid model van landbezit verdedigen.

Drugstrafiek kan een van de moeilijkste punten van heronderhandeling worden.

Het Centro Democrático vroeg ondertussen wel al volgende punten op tafel te leggen: het onmiddellijk stopzetten van alle misdaden door FARC-leden en hun bescherming, amnestie voor de rebellen die geen serieuze mensenrechtenschendingen hebben gepleegd, een aparte rechtbank en het ontzien van leden van het leger die vervolgd worden, en het uitsluiten uit de politiek van FARC-leden die beschuldigd worden van misdaden tegen de mensheid.

Bescherming van de FARC en amnestie voor minder zware misdaden staan al in het vredesakkoord.

De woordvoerder van het Nee-kamp, Alfredo Rangel, specifieerde drugstrafiek uit het lijstje van amnestie te willen. Dit kan een van de moeilijkste punten van heronderhandeling worden.

Een Noodzakelijk debat

Cruz noemt de vrede van voor 2 oktober een ‘vrolijke vrede’. Hoopvol, maar naïef. De vrede van vandaag is de ‘mogelijke vrede’ die de actieve deelname van de bevolking nodig heeft. Pragmatisch.

Het resultaat van het referendum en de overwinning van de Nee-stem was waardevol voor het land. ‘Niet zo zeer voor de uitslag, maar voor het ontstaan van een debat dat noodzakelijk is, en moeilijk.’

‘Het einde van het conflict laat toe een generatie van slachtoffers af te sluiten. Langs de andere kant tonen de resultaten van 2 oktober dat er nog veel nodig is om een antwoord te bieden aan de historische oorzaken van het conflict.’

‘De belangstelling van de civiele maatschappij is fundamenteel om een betere uitweg uit het conflict te vinden.’

‘De belangstelling van de civiele maatschappij is fundamenteel om een betere uitweg uit het conflict te vinden.’ Cruz ontwaart sociaal debat in de maatschappij. Dit is een goede zaak want het verplicht iedereen om constructief in gesprek te gaan.

Toch vindt Cruz het noodzakelijk het panorama ook kritisch te benaderen. Onder andere in de Nee-campagne zien we volgens de onderzoeker dat er in de Colombiaanse – en de Latijns-Amerikaanse maatschappij in het algemeen – ook sociale krachten in werking zijn die zich verzetten tegen LGTB-rechten, feminisme, en andere veranderingen in het conservatieve model van de familie.

Vrede in de Straat

Dezelfde dag van de eerste weifelende politieke ontmoeting tussen Santos en Uribe organiseerde een groep jongeren van meer dan tien universiteiten in Bogota de Mars van de Stilte. Een optocht voor de slachtoffers van het gewapend conflict en om bij de politici aan te dringen zo snel mogelijk verder te gaan met het vredesproces.

Duizenden kwamen de straat op in de grote steden in Colombia achter de hashtag #VredeInHetPark en #VredeInDeStraat. Websites en groepen op sociale media tonen trots reportages over optochten voor de vrede in Medellín, met de boodschap dat ook in de stad van Uribe de Colombianen vrede willen. In andere grote wereldsteden zoals Parijs en New York vinden acties plaats om de vrede in Colombia te steunen. Aanstaande vrijdag komen wereldburgers op het Muntplein in Brussel bijeen voor vrede in Colombia.

In Bogota kwamen volgens sommige media dertigduizend Colombianen, voornamelijk studenten, bij elkaar: Geen politieke tekens, wel kaarsen, witte vlaggen, en stilte die ingevuld werd door het volkslied, en variaties op de roep ‘We willen eindelijk vrede’.

Een sterke boodschap waarop Ivan Márquez, onderhandelaar van de FARC, tweette: Bij deze talrijke steun van Colombia voor de vrede, zweren we geen stap achteruit te zetten.’

Op de Plaza Bolívar, in het centrum van Bogota, heeft een groep studenten het Kamp voor de Vrede opgezet, waar ze van plan zijn te blijven tot er een akkoord is.

Iedere maandagavond organiseren burgers in het Park Way in Bogota het Congres van de Burgers voor de Vrede.

Afgelopen maandag kwamen inheemse Colombianen samen in Bogota om de vrede te steunen.

Cruz ziet in de burgerinitiatieven voor vrede, die na het referendum overal ontstonden, een belangrijke rol weggelegd in het vredesproces dat nu aan de orde is: ‘Het verplicht het Nee-kamp na te denken over de opties die ze zullen aanbieden aan dat deel van het land dat vrede wil.’

Vandaag vindt opnieuw een Mars van de Stilte plaats in Bogota. Landbouwers, slachtoffers, jongeren; Colombianen komen in stilte samen in een roep om het gewapend conflict te beëindigen.

Tot er vrede is

Het vredesakkoord van 26 september is verloren.

De onderhandelingen over het conflict zijn nog te redden. De kans van de crisis en onzekerheid waarin Colombia zich nu bevindt, is een finaal akkoord met meer steun van de bevolking. Nog belangrijker dan een vredesakkoord voor Colombia is duurzame vrede.

Nog belangrijker dan een vredesakkoord voor Colombia is duurzame vrede.

De burgerinitiatieven voor vrede en het toekennen van de Nobelprijs voor de Vrede aan president Santos, moedigen nationaal en internationaal het vredesproces aan.

Het bredere democratiseringsproces waarin dit alles zich afspeelt, is belangrijk voor een inclusieve toekomst in de post-conflictperiode van het Zuid-Amerikaanse land.

Ondertussen kondigden de Colombiaanse regering en de tweede grootste guerrillagroep, het Nationale Bevrijdingsleger (ELN), officiële vredesonderhandelingen aan vanaf 27 oktober. De grootste paramilitaire groep in Colombia, Los Urabeños, is informeel in gesprek met de lokale regering van Antioquía.

Cruz hoopt voor zijn land op een ‘realistische vrede, misschien geen vrolijke vrede, maar een pragmatische en zekere vrede die toelaat de pagina van de angst en de wrok om te draaien, om dat wat de Colombianen vandaag bezighoudt te kunnen bespreken.’