Guatemala: een komiek als president is geen lachertje

Wie is Jimmy?

Als James Ernesto Morales (18 maart 1969) kent niemand hem, maar als Jimmy Morales werd hij razend bekend. Dat had de jonge ondernemer te danken aan zijn rol in de komische show Moralejas (Spaans voor moraallessen) met zijn broer Sammy Morales.

Terwijl hij studeerde, enkele ondernemingen oprichtte en doceerde aan verschillende faculteiten, groeide de Guatemalteek uit tot een Centraal-Amerikaans icoon.

Met zijn campagne ‘Noch corrupt, noch een dief’ werd de komiek internationaal op hoongelach onthaald.

In 2011 zette hij zijn eerste officiële stappen in de politiek. Twee jaar later verkoos de partij Front voor Nationale Convergentie (Frente de Convergencia Nacional – FCN) hem tot secretaris-generaal.

De verkiezingscampagne van de nationalistische centrumrechtse partij sloot naadloos aan bij Morales’ persoonlijke motto. ‘Deel uitmaken van een gelukkig en onsterfelijk Guatemala zoals bezongen in het Volkslied.’

Bij de vervroegde presidentsverkiezingen in 2015 zag de vader van vier zijn kans. Hij werd presidentskandidaat voor het FCN en won.

Met zijn campagne ‘Noch corrupt, noch een dief’ werd de komiek internationaal op hoongelach onthaald.

Otto Perez Molina mag dan de personificatie van de corruptie zijn in Guatemala, sinds het schandaal van La Linea, Jimmy Morales nu al voorgesteld als de politieke onschuld. De komiek zonder politieke ervaring blaast de Guatemalteekse politiek nieuw leven in.

Maar is de situatie wel lachwekkend? Vijf mythes over Jimmy Morales ontkracht.

#1 De keuze voor Jimmy Morales toont de argwaan voor het politieke bestel.

Politieke activisten beschouwen de twee presidentskandidaten als een keuze tussen pest en cholera.

Met 67,43 procent van de stemmen won Morales de tweede ronde van de presidentsverkiezingen Dat is het dubbel van het aantal stemmen van zijn tegenkandidate Sandra Torres.

De lage opkomst relativeert echter zijn overwinning. In de tweede ronde tekende het Opperste Kiestribunaal (Tribunal Supremo Electoral - TSE) een absenteïsme op van 51,98 procent.

Slechts twee miljoen van de 15,5 miljoen Guatemalteken stemden voor Jimmy Morales. Deze lage opkomst illustreert het wantrouwen van de Guatemalteken. Het toont het gebrek aan geloof in de gevraagde verandering én in de kandidaten.

De geïnterviewde politieke activisten beschouwen de twee uiteindelijke presidentskandidaten als een keuze tussen pest en cholera: een machista (een “manwijf”) versus een komiek.

#2 Jimmy Morales is een man van het volk zonder politieke ervaring.

‘Over honderd jaar word ik herinnerd als de beste president uit de Guatemalteekse geschiedenis.’

Dat Morales geen politieke ervaring heeft, was voor veel kiezers een doorslaggevend argument. Toch koesterde hij al in 1998 politieke ambities.

Pas in 2011 zette hij zijn eerste politieke stappen toen hij opkwam voor de burgemeestersverkiezing in Mixco. De stichting van een eigen politieke partij en de gesprekken met de militaire achterban van FCN vormden sindsdien de aanloop naar de presidentsverkiezingen.

Hij legde de basis voor zijn nationalistische gedachtegoed tijdens zijn studies in Madrid. In zijn biografie vertelt hij hoe hij na zijn terugkeer in het thuisland besluit om ‘aan zijn spirituele en academische voorbereiding te beginnen om zijn land te dienen, zoals het land dat van hem vereist’.

Die theoretische voorbereiding bestaat uit een Master in Massamedia en een Master in Strategische Studies met een specialisatie in Veiligheid en Defensie – twee speerpunten uit Morales’ campagne.

Vervolgens zet hij zijn studies voort en doctoreert hij in Strategische Veiligheid.

Daarnaast blijft hij actief als ondernemer en artiest. De jonge nationalist richt zijn eigen productiehuis Moralejas op en specialiseert zich tegelijk in micro-, kleine en middelgrote ondernemingen, de financiële markt en het bankwezen.

Daad bij woord

In 2011 zet Morales zijn theorie voor het eerst om in praktijk. Als kandidaat voor de kleine centrumrechtse partij Actie voor Nationale Ontwikkeling (Acción de Desarrollo Nacional -ADN) trekt hij naar de burgemeestersverkiezing in Mixco. De komiek wordt derde.

Om meer stemmen te behalen vormt Morales een nieuwe partij: NACIÓN staat voor broederschap en nationalisme. Tijdens de vorming van de partij zoekt Morales toenadering tot het Front voor Nationale Convergentie (FCN).

In 2013 is hij presidentskandidaat voor de gefusioneerde partij FCN NACIÓN. Morales koestert grote ambities: ‘Over honderd jaar zal ik in de schoolboeken herinnerd worden als de beste president uit de Guatemalteekse geschiedenis’.

#3 Jimmy Morales is ‘noch corrupt, noch een dief’

‘Hoe kan een volk dat zijn president afzet, een andere persoon uit datzelfde netwerk wél vertrouwen?’

‘Noch corrupt, noch een dief’ is Morales’ motto. Hij wil de strijd tegen corruptie aanbinden en de straffeloosheid terugdringen.

De fundamenten van FCN plaatsen vraagtekens bij zijn zogenaamde zuivere politiek. Gepensioneerde oud-militairen richtten FCN immers op.

Onder hen generaal José Luis Quilo Ayuso, voormalig president van de extreem-rechtse veteranenvereniging Asociación de Veteranos y Militares de Guatemala (AVEMILGUA). Deze vereniging, die zich niet kon neerleggen bij de Vredesakkoorden uit 1996, is een van Morales’ voornaamste geldschieters.

De vredesakkoorden zijn een mijlpaal in de geschiedenis van Guatemala. De 36-jarige burgeroorlog (1960-1996) joeg honderdduizenden Guatemalteken de dood in. De akkoorden resulteerden in de demobilisatie van het leger, militaire hervormingen en het aanduiden van de verantwoordelijken voor deze gruweldaden.

Het AVEMILGUA beschouwt de akkoorden als een nederlaag voor de militairen. Sterker nog, de fascistische organisatie ontkent de genocides die tijdens de burgeroorlog gepleegd werden. Ruim 80 procent van de slachtoffers uit de burgeroorlog behoorde tot inheemse bevolkingsgroepen.

Politiek analist Hector Rodos Granados vat de basis van het FCN als volgt samen: ‘De partij kent haar oorsprong in een van de meest sinistere en corrupte machtskringen die er bestaan in Guatemala: de militairen die ook Morales’ voorganger Otto Pérez Molina voortbrachten.’

Politieke analiste Maynor Berganza betwist zelfs de correctheid van de verkiezingen. ‘Hoe kan een volk dat zijn president afzet, een andere persoon uit datzelfde netwerk wél vertrouwen?’

Volgens columnist Mario Roberto Morales ‘vertegenwoordigt Jimmy Morales veertig jaar duistere geschiedenis.’ Hij beweert dat de militaire groepering rond de nieuwe president geen vrede wilde en de oorlog liever had voortgezet.

#4 Jimmy Morales is een olijke komiek die zijn volk aan het lachen brengt.

De komiek is gekant tegen het homohuwelijk en ontkent de genocide op de Ixil Maya’s.

Op basis van de typetjes die Jimmy Morales met zijn broer (Nito y Neto) speelt in Moralejas werd hij meermaals aangeklaagd voor homofobie, seksisme en racisme (o.a. tegen de inheemse bevolking van Guatemala).

Maar al lachend zegt de zot de waarheid. ‘God, Afkomst en Werk’ zijn volgens Morales de basis van een goede samenleving. Familie en godsdienst zijn voor hem de hoekstenen van de maatschappij, hij is dan ook tegen abortus en voor de doodstraf.

Daarnaast is de komiek gekant tegen het homohuwelijk. Bovendien ontkent hij de genocide op de Ixil Maya’s.

Sinds de overgangsregering domineren militairen het straatbeeld. Niet om de orde te handhaven maar om de kritische geesten regelmatig tot de orde te roepen. Niet altijd zonder geweld. De militaire aanwezigheid ligt zeer gevoelig punt bij het Guatemalteekse volk.

Voor 1996 onderging het land de terreur van opeenvolgende bloedige militaire dictaturen.

‘Ze zijn hier niet om de veiligheid van de burgers te garanderen,’ zegt een fotografe die de protesten in Guatemala City op beeld vastlegde. ‘In werkelijkheid zijn ze er vooral om ons in het oog te houden.’

Fotografen, journalisten, sociale en politieke activisten, allen voelen ze zich bedreigd door het aantreden van de overgangsregering en vrezen ze dat Morales niet meteen soelaas zal brengen.

‘We wachten af wat 14 januari brengt,’ zegt activiste en echtgenote van een vooraanstaand persoon in de landbouwersvereniging Comite de Unidad Campesina (CUC), de belangengroep organiseerde in het verleden protestacties om de rechten van de landbouwers te verdedigen).

‘Mijn man kreeg al meerdere doodsbedreigingen. Als er niets verandert, kunnen we niet anders dan verhuizen.’

#5 Jimmy Morales zal de noodzakelijke verandering voor Guatemala brengen

‘Er komt een andere naam aan het hoofd van de regering, maar het systeem is hetzelfde.’

De protesten in augustus eisten het einde van de regeertermijn van Otto Perez Molina en een nieuwe kieswet. Perez werd afgezet, maar de kieswet bleef onveranderd. Het systeem achter de president bleef intact.

Verschillende sociale bewegingen en politieke activisten uiten hun bezorgdheid. ‘Er komt een andere naam aan het hoofd van de regering. Maar het is hetzelfde systeem, hetzelfde netwerk, dezelfde bron. Morales is niet meer dan een marionet.’

‘Vergeef me, het is mijn land, maar niemand gelooft in de regering,’ zegt de coördinator van Mecapal, de organisatie die zich inzet voor de rechten van de Maya’s.

Strijden tegen corruptie, misdaad en straffeloosheid, ijveren voor veiligheid, nationalisme en burgerzin zijn de algemene principes waarvoor Morales en het FCN staan. Dit zijn dezelfde principes waarmee de Partido Patriota de vorige verkiezingen won.

In deze vage principes wordt met geen woord gerept over onderwijs en gezondheidszorg, twee pijnpunten waar Morales’ gedachtegoed geen antwoord op biedt. In november verklaarde Mariano Rayo van Volksgezondheid en Sociaal welzijn de Guatemalteekse gezondheidszorg officieel in crisis.

Veertig procent van de bevolking heeft immers geen toegang tot degelijke gezondheidszorg.

Het is slechts een van de ernstige problemen waarmee Morales geconfronteerd zal worden tijdens zijn termijn. Het feit dat FCN- Nación nog steeds niet de moeite genomen heeft om een regeringsplan uit te werken en te publiceren, verontrust columnist Mario Roberto Morales.

‘Geen plan, geen begroting. Morales beloofde transparantie laat op zich wachten.’

Politiek analist Hector Rodas Granados stelt zijn hoop op verandering dan ook niet in de regering. Hij kijkt eerder naar internationale instellingen zoalsde Internationale Commissie tegen Straffeloosheid in Guatemala (CICIG) en naar de Procureur Generaal (Fiscalia) of naar de Europese Unie.

Een land tussen hoop en angst

‘Ik vertrouw erop dat ze na 14 januari weer op straat zullen komen, als het niet loopt zoals beloofd.’

Het presidentschap van Jimmy Morales doet de toekomst van Guatemala wankelen tussen hoop en angst.

Groot is de vrees dat Morales niet voor de noodzakelijke structurele transformatie zal zorgen. Voor Hector Rodas Granados is de aanhoudende corruptie in alle politieke partijen en de militaire basis van het FCN de grootste uitdaging.

‘De nieuwe regering zal wel moeten reageren.’

Anderzijds is er hoop. De protestacties in augustus tonen aan dat het Guatemalteekse volk zich kan, wil en zal verenigen. Met kritische geest kijkt de bevolking waakzaam toe op de politieke en maatschappelijke ontwikkelingen.

‘De Guatemalteken hebben een strijdvaardige geschiedenis, zegt de woordvoerster van vrouwenrechtenorganisatie La Cuerda. Doorheen de jaren zijn er al vaker opstanden en protesten geweest.

Wat die van augustus zo uniek maakten, was de aanwezigheid van alle bevolkingsgroepen: boeren, ondernemers, inheemsen, mestiezen, mannen, vrouwen, studenten en gepensioneerden. De 23 talen van Guatemala waren er te horen.’

Uit meerdere hoeken klinkt er vertrouwen. De bevolking heeft bewezen dat ze het kan. ‘Ik vertrouw erop dat ze na 14 januari weer op straat zullen komen, als het niet loopt zoals beloofd,’ zegt een fotografe aan enkele journalisten. Instemmend geknik.

Er is nog hoop. Al ligt die niet zozeer in de figuur van Jimmy Morales.