Hernieuwbare energie in Honduras, en toen ging het licht uit

Slogans als ‘Fuera JOH’ (President Juan Orlando Hernandez) ontsieren de straten op gevels en in gevloek. Al zijn deze woorden niet exclusief voor het energiedebat. Urenlange elektriciteitspannes zijn schering en inslag. De energietarieven staan ter discussie. Maar de grootste schaduw op de sector is de moord op inheemse leidster Berta Caceres die zich verzette tegen de komst van hydro-elektrische centrale Agua Zarca.

Toenemende protesten worden eensluidend als de grootste uitdaging voor de sector genoemd. Drogredenen volgens de ene organisatie, corrupte en criminele praktijken volgens de andere. Maar wat is er echt van aan? Wat is de donkere kant van het lichtende voorbeeld Honduras – wat de cijfers betreft – en waarom ziet het land steeds meer internationale fondsen vertrekken?

Hoe Honduras de leiding wil nemen

Honduras zet in op de vooruitgang van het land. In woorden. Tegen 2038 moet 80% van de matrix uit hernieuwbare energie bestaan en de elektrificatiegraad moet stijgen tot 100% . Al betwijfelt V. Cortes, directrice van het onderzoekscentrum naar hernieuwbare energie aan de Zamorano-universiteit in Honduras, of er een strategisch plan is.

V. Cortes, directrice van het onderzoekscentrum naar hernieuwbare energie aan de Zamorano-universiteit in Honduras, betwijfelt of er een strategisch plan is.

‘Wel zijn er de laatste jaren veel grote hernieuwbare energieprojecten van start gegaan.’ Een evolutie die gepland wordt in het Nationale Expansieplan van energiebeheerder ENEE (2011). Al bevat dit veel hiaten. Hoe deze werkelijk gerealiseerd worden, is eenvoudig volgens J. Blanco, energiespecialist bij BUN-CA: ‘In Honduras moet je voor elk project naar het Parlement gaan, zodat elk project een specifieke wet heeft. Maar als je geen vrienden hebt in het Parlement, gaat het project niet door.’

Pas sinds de jaren 1990 kunnen privé-ondernemers investeren in energieproductie en -distributie. Doordat de hydro-elektrische staatsbedrijven de energievraag niet konden bijhouden, werd de overheid gedwongen de markt open te breken met de Ley Marco de Subsector. ‘Door de politieke situatie in Honduras, werd de wet niet geïmplementeerd,’ zegt K. Rodriguez, directeur van Honduras’ Associatie voor Energieproducenten (AHPEE).

In 1998 volgde een wet specifiek voor de sector. Het werd een storm in een glas water. De weinige kleinschalige hernieuwbare energieprojecten werden verenigd in AHPEE. Toch volstond dit niet om de energievraag te beantwoorden waarop thermische centrales werden geopend. De energiebalans helde over naar niet-hernieuwbare energie. De Wet ter promotie van hernieuwbare energie tot slot beloofde een pakket fiscale voordelen om alsnog internationale investeerders aan te trekken . Net zoals de subsidiering van zonne-energie.

Meer hernieuwbare energie, maar nog steeds een monopolie

Toch slaagde Honduras erin het aandeel hernieuwbare energie (geïnstalleerde capaciteit) te verdubbelen in de laatste 10 jaar: naar 60%. Wind- en zonne-energie deden hun intrede. Hydro-elektrische energie nam toe en thermische energie nam licht af. Verschillende plantages gebruiken tijdens het oogstseizoen hun afval voor energieproductie (biomassa). En in 2017 zal volgens Rodriguez de eerste geothermische centrale worden geopend.

‘Maar de reële productie zal lager liggen,’ zegt Rodriguez, ‘In 2015 was dit 45% hernieuwbare energie, tegenover 55% niet-hernieuwbare energie.’ Bovendien bedreigt de klimaatverandering de grootste hernieuwbare energiebron. ‘Hydro-elektrische centrales hebben veel te lijden onder de droogte. De laatste jaren produceerde Honduras slechts 70% van de geïnstalleerde capaciteit.’

Grote hydro-elektrische en thermische centrales zijn in handen van de staat. ‘Maar pakweg 95% van de energieprojecten in Honduras is gebouwd met privékapitaal, zowel nationaal als buitenlands,’ zegt Cortes. ‘We hebben dit kapitaal nodig. Niet omdat er onvoldoende nationaal kapitaal is, wel omdat dit financieel minder risicovol is.’

Vervolgens verkopen de grote privécentrales hun energie aan ENEE, die met grote schulden zit. Stroomonderbrekingen en verliezen blijven problemen van ENEE, ondanks de Wet uit 1994. Ook het Expansieplan blijft een theorie. ‘Er is een lage elektrificatiegraad. In stedelijke zones ongeveer 90%, maar in landelijke zones is het laag,’ zegt Rodriguez, ‘En in realiteit zijn er veel zones in het land die zelfs geen enkele toegang tot elektrische energie hebben.’

Wat de bevolking merkt van meer hernieuwbare energie

De schuldenberg van ENEE

Ondertussen blijven de schulden van ENEE zich opstapelen. Rodriguez ziet onder andere het laattijdig implementeren van de wet uit 1994, de stijgende brandstofprijzen en de politieke onwil om deze door te rekenen aan de consument als hoofdoorzaken. ‘Inkopen aan een prijs en verkopen aan een andere, dat is een eenvoudige rekensom.’

Drie miljard Lempira (meer dan 119 miljard Euro) bedraagt de schuldenberg van ENEE intussen volgens het College van Ingenieurs in Mechanica, elektriciteit en Chemie van Honduras (CIMEQH). Het uitzonderlijk hoog percentage energieverlies neemt jaarlijks toe en ligt beduidend hoger dan in de buurlanden. ‘Voor elke 10 dollar die ENEE produceert en factureert, wordt alleen 7 dollar betaald, 3 dollar verlies dus,’ berekent Rodriguez.

Slecht onderhoud ligt aan de oorzaak van de technische verliezen. Maar CIMEQH analyseert dat het hoofdaandeel niet-technische verliezen zijn zoals fraude, achterstallige betalingen en vergissingen bij facturatie. Armoede maakt dat kleine consumenten uit de armste laag van de bevolking hun facturen niet kunnen betalen of manieren zoeken om energie illegaal af te tappen van het net. Maar de grote wanbetalers zijn de grote consumenten zoals scholen en ziekenhuizen, maar ook winkelketens, transportbedrijven, banken, hotels en ambassades.

Dubieuze contracten

Bovendien zorgen de contracten tussen ENEE en de energiecentrales voor sterke schommelingen in de aankoopprijs. De kostprijs per kWh wordt per producent onderhandeld (cf. tabel) en ENEE is verplicht alle geproduceerde energie op te kopen, ongeacht de hoeveelheid energie die het kan doorverkopen. Dit aan vastgelegde tarieven en voor 10 tot 30 jaar.

Dit systeem wordt in stand gehouden doordat de eigenaars van thermische centrales ook hernieuwbare energieprojecten lieten bouwen, zoals in Nacaome (cf. foto). ‘De eigenaars van deze thermische centrales gebruiken dezelfde (corrupte) technieken om de prijs voor energie die ze aan ENEE zullen verkopen artificieel hoog te houden,’ zegt Hofman. ‘Zodanig dat er geen verschil is in de tarieven tussen hernieuwbare energie en energie uit fossiele brandstoffen,’ zegt Cortes.

Economische en fysieke barrières

‘We krijgen dus een situatie waarbij de rijken niet betalen voor wat ze verbruiken. ENEE gaat in schulden en is genoodzaakt de prijzen te verhogen. Vervolgens kunnen de armen hun rekeningen niet betalen,’ vat Hofman het samen. ‘ENEE is een verlieslatend bedrijf dat gesubsidieerd moet worden door de consument.’

De consument moet op voorhand een saldo aan energie alvorens energie te kunnen gebruiken.

De overheid verhoogde de energieprijzen, stelde nieuwe belastingen in en een systeem van voorafbetaling voor energie, waarbij de consument op voorhand een saldo aan energie moet betalen alvorens energie te kunnen gebruiken. Maatregelen die vooral voelbaar zijn bij de gewone consument. ‘Er waren mensen die voorheen hun energierekening niet konden betalen,’ zegt Hofman, ‘en er zijn zeker mensen die het geld niet zullen hebben om hun energie vooraf te betalen.’

Naast economische barrières zijn er ook fysieke: 1,4 miljoen Hondurezen heeft geen toegang tot het net, ondanks de verdubbeling van de elektrificatiegraad de laatste 20 jaar . Maar dit is slechts een gemiddelde: rurale departementen scoren beduidend lager . Grote projecten zoals de hydro-elektrische installaties leveren immers alleen energie aan het net. Soms connecteren ze gemeenschappen die ze op hun weg van bedrijf naar distributiepost tegenkomen. ‘Ook al kunnen sommige projecten een aantal lokale gemeenschappen aan het net verbinden,’ zegt Hofman, ‘Het hoofddoel van de regering is de energievraag in dichtbevolkte regio’s te beantwoorden.’

Hernieuwbare energie ten goede en ten kwade

Toch ziet de sector deze problematische toegankelijkheid niet als de grootste uitdaging. Sociale protesten daarentegen en bijgevolg vertrekkende internationale fondsen baren hen zorgen.

1. Een sociaal plan – op weg naar hernieuwbare energie

‘De wet in Honduras vereist dat de projecten op verschillende manieren de gemeenschappen helpen’, licht Rodriguez toe, ‘zoals het betalen van een belasting die de lokale burgemeester in gezondheid en educatie moet investeren. Verplicht.’ Volgens Cortes wordt er na een veldbezoek aan de gemeenschap een sociaal actieplan opgesteld door het project en een verantwoordelijke aangesteld voor de milieu- en sociale impact.

‘Zonder deze projecten keren deze gemeenschappen terug naar een situatie van schrijnende armoede,’ stelt Rodriguez. ‘De meerderheid van hen woont en slaapt op aarde, ze doen hun behoeftes op diezelfde aarde, waardoor ze lijden aan ondervoeding en ziektes.’ Bij het overleg met de gemeenschap beslissen projecten vaak om basisinfrastructuur zoals drinkbaar watervoorzieningen en latrines te installeren. Hofman vertelt dat deze projecten inderdaad dergelijke infrastructuur en wegen bouwen, soms zelfs elektrificatie van de gemeenschappen en sociale projecten zoal het verbeteren van watersystemen of schoolgebouwen. ‘Hoe dan ook is de waarde van deze investeringen gering in vergelijking met de winst die ze zullen maken uit andere projecten.’

2. Inheemse volkeren – tussen wet en gebed

Als het over inheemse territoria gaat, wordt het helemaal problematisch. Hofman vreest dat zeer weinig projecten in deze territoria toegekend zijn in lijn met de internationale wetten rond rechten van inheemse volkeren. ‘Waarschijnlijk geen enkele. Er gebeuren wel consultatieprocessen, maar deze schieten tekort volgens internationale standaarden: ze worden uitgevoerd door de bedrijven en niet door de overheid. Zelden voorzien ze in voldoende en toegankelijke informatie opdat de inheemse volkeren degelijk geïnformeerd een beslissing kunnen nemen. Bovendien vinden ze meestal plaats nadat het project is toegekend en worden kritische stemmen uitgesloten.’

Wat de vereiste mitigatieplannen voor milieu- en sociale impact betreft, klinkt hetzelfde verhaal. Onvoldoende uitgewerkt en geen controle van de overheid op de implementatie ervan. En dat is problematisch voor de inheemse gemeenschappen, want veel hydro-elektrische projecten vinden in hun territoria plaats. ‘Deze volkeren vestigden zich historisch dichtbij water,’ legt Blanco uit.

‘Meer dan 40 hydro-elektrische projecten werden goedgekeurd in Lencagebied [de inheemse gemeenschap waartoe ook Berta Caceres behoorde],’ licht Hofman toe, ‘Hoewel de volledige reikwijdte van het probleem onbekend is omdat er geen publieke data bestaan over alle toegekende hydro-elektrische projecten.’ Rodriguez stelt dat er minstens evenveel hydro-elektrische projecten in onbewoonde territoria werden geconstrueerd.

3. Meer protest, minder geld

Cortes vult aan dat deze projecten niet altijd tot protest geleid hebben. Zeker in de beginfase niet. Maar het huidige protest wordt grimmiger. Blanco verklaart dit door het groeiend bewustzijn van de volkeren.

‘De lokale volkeren beseffen dat dit hun water en aarde is, en als het project energie gaat produceren, wat blijft er dan voor hen?

‘De lokale volkeren beseffen dat dit hun water en aarde is, en als het project energie gaat produceren, wat blijft er dan voor hen?’ Vandaag staan leiders op om hun rechten te verdedigen. En weet je wat er met hen gebeurt? [een lange stilte valt] Ze worden vermoord. Berta Caceres is slechts een van de gevallen.’

‘Door deze tegenkanting en slechte reputatie wordt het steeds moeilijker om financiering te vinden,’ betreurt Rodriguez. Terwijl deze internationale fondsen volgens hem net hogere eisen stellen dan de regering inzake mensenrechten. Toch trekken fondsen zich terug. ‘Was het al moeilijk om financiering te vinden voor deze projecten, dan is het nu nog veel moeilijker.’

4. Berta Caceres … en toen ging het licht uit

‘Er is zodanig veel protest dat veel projecten niet meer gerealiseerd worden,’ betreurt Rodriguez. Zo werd een jaar geleden het hydro-elektrische project Agua Zarca afgeblazen. Financiële bronnen, waaronder een fonds van de Wereldbank, trokken zich terug nadat de inheemse leidster Berta Caceres vermoord werd. Officiële bronnen brengen de moord niet in verband met het project.

Caceres verenigde verschillende inheemse gemeenschappen, waaronder haar Lenca. Ze verdedigde hun landrechten in de zone waar Agua Zarca geconstrueerd zou worden. Caceres had al meerdere doodsbedreigingen ontvangen en werd door internationale mensenrechtenorganisatie erkend en gesteund in deze specifieke strijd.

Tot aan haar dood kreeg Caceres niet de nodige bescherming. Van de moord zelf verdween het bewijsmateriaal en de enige getuige vluchtte naar Mexico uit angst voor eigen leven. Tot op heden is de zaak niet opgelost. Enkele verdachten werden gearresteerd, maar of de moordenaar erbij is blijft vaag. Intussen trekken haar kinderen de wereld rond in hun eis voor rechtvaardigheid. De regering en het bedrijf zwijgen in alle talen, maar het volk spreekt. Overal in het land werd het op muren gekalkt en wordt het om de haverklap uitgesproken: ‘Viva Berta, Fuera JOH! (Leve Berta, buiten JOH)’

5. De schaduwzijde van een rijzende ster

‘Honduras verandert.’ Een stijgende positie in de Climatescope ranking geeft de positieve evolutie van hernieuwbare energie weer. Met de installatie van grote windmolen- en zonnepanelenparken scoort het land hoge toppen.

Maar de nodige structurele veranderingen blijven uit. Terwijl hernieuwbare energie toeneemt, stijgt de energieprijs en daarmee ook het aantal Hondurezen dat energie niet (meer) kan betalen. De energiemarkt werd onvoldoende hervormd. Corruptie en wanbetalingen vergrootten de schuldenberg van netbeheerder ENEE. Terwijl een gebrek aan transparantie en duidelijkheid verandering in de sector bij voorbaat hypothekeren.

Terwijl Honduras verandert, verandert er niets aan de toenemende sociale conflicten en vertrekkende fondsen. Het recht op energie en landrechten worden niet altijd gerespecteerd. Een groeiend bewustzijn leidt tot meer inheemse leiders en leidsters die opstaan, maar helaas ook tot meer drastische manieren om hen het zwijgen weer op te leggen.

Een donkere zijde van Honduras’ rijzende ster in het hernieuwbare energielandschap. Of hoe cijfers en theoretische resultaten de werkelijkheid onderbelichten. Een afweging die bedrijven en fondsen moeten maken vooraleer ze in een dergelijk verhaal stappen. Net zoals projecten elders ter wereld zich ervan moeten bewustzijn ‘wie’ ze een gunst bewijzen.