Kan alternatieve broodwinning Colombia’s drugsimperium ontmantelen?

Verlichte gebouwen stijgen op in de schemering terwijl muziek speelt en mensen uitgelaten samentroepen. Het is een typische donderdagavond in de smalle straatjes met betegelde daken en kleurrijke huizen van La Candelaria in Bogotá. Op een openbaar basketbalplein staat Juan, met zijn lange haar, zwarte kleren en heavy metal look een joint te roken, een paar meter van een veiligheidsagent.

‘Ik ben niet iemand die geweld gebruikt’, zegt Juan, die vraagt om zijn echte naam om veiligheidsredenen weg te laten. Er steekt een lang mes uit Juans rugzak maar toch heeft hij niet de uitstraling van een geharde crimineel. ‘One love, hermana’, zegt hij en hij neemt een diepe teug van zijn sigaret.

In 2014 overtrof de coca- en cocaïneproductie van Colombia die van Peru en Bolivia samen

Juans job hangt af van mond-tot-mondreclame. Zo blijft hij meespelen in de dopewereld. Hij haalt een foto van zijn dochtertje uit zijn portefeuille. Zij verblijft bij zijn grootouders terwijl hij door de schaduwen wandelt van de koloniale buurt La Candelaria, bekend voor zijn drugstoeristen. Juan verkoopt het hele gamma recreatieve drugs, maar zijn best verkopende product is cocaïne. Vlak bij discotheken, hotels en cafés bloeit het cocaturismo. Coke is goedkoop en altijd beschikbaar; als je vijftien euro per gram betaalt, betaal je te veel.

Wereldwijde enquêtes plaatsen Colombianen boven aan de lijst als de gelukkigste mensen op aarde. Tegelijk is er een soort van narco-renaissance aan de gang. Tien jaar geleden was Colombia eerder een verschrikking dan een toeristische bestemming. Nee, Colombia is niet meer zoals de Netflix-serie Narcos, maar de echte drugsbaronnen zijn er nog. In de voorbije jaren stootte Colombia Peru van de troon als topexporteur van cocaïne. In 2014 overtrof de coca- en cocaïneproductie van het land zelfs die van Peru en Bolivia samen, volgens de United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC).

Alternatieve broodwinning

De overheid staat op het punt om een historische vredesovereenkomst te sluiten met de Farc, de Revolutionaire Strijdkrachten van Colombia (Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia, FARC), de grootste guerrillagroep van het land. Het vredesakkoord komt er na 80 jaar oorlog. De deadline was eerst 23 maart, maar nu ziet het ernaar uit dat het langer zal duren. De FARC waarschuwt dat “aanzienlijke hindernissen” in de onderhandelingen ervoor kunnen zorgen dat toch de oorspronkelijke deadline niet halen voor de ondertekening van de langverwachte overeenkomst.

Drugsteelt en -handel vormen cruciale aspecten van het vredesoverleg. Het Andesland wordt immers nog steeds geteisterd door zowel een reputatie als een reële affiniteit met cocaïne. De belangrijkste strategie is de promotie van alternatieve broodwinning voor gemeenschappen die te maken hebben met illegale drugs. De VN-drugs- en misdaadorganisatie UNODC heeft Colombia onafgebroken gesteund in zijn strategieën tegen drugshandel en georganiseerde misdaad, met zijn programma voor alternatieve ontwikkeling.

‘Dit is een uitgebreid programma voor boeren en boerengemeenschappen, om hen te helpen om over te schakelen van coca naar andere activiteiten.’

Bo Mathiasen, UNODC-vertegenwoordiger in Colombia, legt in een exclusief interview met MO* uit dat het VN-agentschap op verschillende domeinen heeft gewerkt maar het belangrijkste domein, dat van de drugsteelt in Colombia, gaat over initiatieven voor alternatieve ontwikkeling.

‘Dit is een uitgebreid programma voor boeren en boerengemeenschappen, om hen te helpen om over te schakelen van coca naar andere activiteiten. Dat kan landbouw, ecotoerisme of handwerk zijn, afhankelijk van de omstandigheden en de mogelijkheden in de verschillende streken.’

Sinds 2007 hebben deze alternatieve ontwikkelingsprojecten al bijna 180.000 families geholpen. De UNODC hoopt nu dat het vredesakkoord tussen de FARC en de regering toegang zal verlenen tot grote gebieden waar coca wordt geteeld maar waar de VN nog niet tussenbeide is kunnen komen. ‘De vredesovereenkomst zal het mogelijk maken om met die gemeenschappen samen te werken om hen te helpen over te schakelen van illegale drugs naar wettelijke alternatieven’, zegt Mathiasen.

Hoewel het programma al ongeveer 600.000 Colombianen heeft geholpen, is de cocaproductie de hoogte in geschoten in 2014. Hoe dat komt, is nog onderwerp van discussie. Volgens de UNODC hebben sommige insiders geopperd dat het te maken heeft met het verschuivende machtsvacuüm dat is ontstaan door de vredesonderhandelingen. Volgens anderen zou de FARC de boeren hebben aangemoedigd om meer coca te telen om hun toekomstige politieke leven te financieren.

Het aantal huishoudens dat betrokken is bij cocateelt is gestegen met 6,4 procent tussen 2013 en 2014.

Wat de oorzaak ook moge zijn, deze heropleving van de coca heeft ervoor gezorgd dat de waarde van de productie van cocabladeren en afgeleide producten (cocapasta en crack) gestegen is met 40 procent. Het vormt nu 0,3 procent van Colombia’s BBP. Het aantal huishoudens dat betrokken is bij cocateelt is gestegen met 6,4 procent tussen 2013 en 2014, van ongeveer 60.000 naar bijna 64.500. Hun gemiddelde jaarlijkse inkomen door deze bezigheid (de productie van cocabladeren, cocapasta en crack) steeg ook met 11,5 procent, van 960 euro naar 1070 euro.

‘Het goede nieuws is dat het aantal families dat direct betrokken is bij de cocateelt, niet sterk gestegen is. Maar de teeltoppervlakte en de cocaïneproductie zijn allebei aanzienlijk toegenomen. Men hoopt nu dat zodra er een overgangsprogramma wordt opgestart, het gemakkelijker zal zijn om de betrokken families te helpen, zodat ze hun levenskwaliteit kunnen verbeteren en een wettelijke bron van inkomsten kunnen krijgen’, zegt Mathiasen.

Eerst vrede

Experts zeggen dat het beëindigen van het gewelddadige conflict een voorwaarde is om de illegale economie te kunnen uitroeien en niet omgekeerd.

‘Zolang het conflict er is, zullen landelijke gemeenschappen ook samenwerken met illegale gewapende troepen of niet-statelijke actoren. Onze interventies concurreren met de illegale economie en de georganiseerde misdaad’, legt Mathiasen uit.

Maar ook al is de overeenkomst tussen de FARC en de overheid een grote stap in de juiste richting, het betekent niet dat de drugs plots zullen verdwijnen. Naast de FARC-eenheden zijn er nog meer dan genoeg andere sponsors voor drugshandel beschikbaar.

Collateral damage

Vanda Felbab-Brown, onderzoekster bij het Center for 21st Century Security and Intelligence in het Foreign Policy-programma van het Brookings-instituut, vertelt MO* dat om van Colombia een model voor sociale hervorming te maken, alternatieve broodwinning niet genoeg is. Het land moet uitsluiting en marginalisering aanpakken en sociale inclusie promoten.

‘Ik denk dat er al een ruim gamma aan projecten voor alternatieve broodwinning bestaat, maar het gaat allemaal niet automatisch. Een uitbreiding van de landbouwindustrie geeft cocatelers er niet automatisch toegang toe. Er zijn veel mogelijkheden maar ook heel wat obstakels te overwinnen’, zegt Felbab-Brown.

Volgens Felbab-Brown weerspiegelen de nationale prestaties niet de werkelijkheid in heel Colombia. De zuidelijke provincie Nariño aan de grens met Ecuador bijvoorbeeld is nog altijd een van de belangrijkste regio’s voor cocateelt in Colombia vandaag. Nariño’s cocaleros (kleine cocaïnetelers) zijn te arm en leven te afgezonderd in de jungle aan de kust langs de Stille Oceaan om een alternatief te hebben en over te schakelen op legale manieren van levensonderhoud.

Felbab-Brown gelooft dat het sociale engagement om te veranderen, samen met duurzame inspanningen om landelijke manieren van kostwinning te verbeteren, de Colombianen zou kunnen weghalen van cocaproductie op lange termijn.

Eerst moeten de economische en sociale patronen veranderen, zodat ook marginalisering, armoede, cocateelt en andere patronen van illegaliteit en onveiligheid kunnen veranderen.

‘Vrede moet die verschuiving mogelijk maken, maar is hiervoor ook geen garantie. Of de Colombianen de cocaproductie en -teelt effectief zullen laten, zal afhangen van de veiligheid die zij in het dagelijkse leven zullen ondervinden. En van de vrede die zich vertaalt in een herverdeling van middelen van de rijken naar de arme en uitgesloten bevolkingsgroepen.’

Volgens Felbab-Browns verslagen in het veld is er maar één initiatief rond alternatieve kostwinning dat erin geslaagd is om illegale gewasteelt uit te roeien over het hele land. Dat was in Thailand: dat land roeide de papaverteelt stapsgewijs uit, naarmate er economische ontwikkeling kwam en gemeenschappen toegang kregen tot legale kostwinning.

Enkele cacaozaden zullen het probleem niet oplossen. Talloze families werkten zichzelf uit de armoede, paradoxaal genoeg dankzij de illegaliteit van cocaïne. Eerst moeten de economische en sociale patronen veranderen, zodat ook marginalisering, armoede, cocateelt en andere patronen van illegaliteit en onveiligheid kunnen veranderen.

El Chapo, het grote plaatje en de toekomst

De Colombiaanse drughandel heeft nauwe banden met de Mexicaanse drugkartels en specifiek met El Chapo’s Sinaloa-kartel. Nadat Joaquín Guzmán Loera of El Chapo opnieuw werd gevangen genomen, werd hij door Sean Penn geïnterviewd voor Rolling Stone. In dat intussen beroemde artikel zegt de drugsbaron dat de dag dat hij niet meer bestaat, de drugs er nog altijd zullen zijn.

Mensen zijn altijd al gefascineerd geweest door mannen als El Chapo. Voor El Chapo was er de Colombiaanse Pablo Escobar. De aanbidding van de antiheld, el jefe of de rockstar-drugbaron is de basis voor tv-series zoals Narcos. Maar de grauwe werkelijkheid voor de inwoners van landen zoals Colombia en Mexico, beïnvloed door zulke mannen, is desillusie op alle niveaus, een sterk contrast met de Hollywood-glitter. Zoals Felbab-Brown verduidelijkt: een waardevol doelwit onthoofden, is dagelijkse kost in de drugwereld.

‘Het is goed dat El Chapo is opgepakt. Niet omdat zijn gevangenneming de drughandel of geweld zal verminderen, maar omdat hij een symbool van straffeloosheid was in Mexico’, zegt Felbab-Brown.

‘Dit is geen “missie volbracht” zoals de Mexicaanse president het omschreef. Het grotere probleem van de omvang van het geweld in Mexico, de corruptie en het hoge risico op vervreemding van de Mexicaanse bevolking tegenover de officiële instanties, … dat alles verandert niet met de arrestatie van El Chapo.’

Een grotere bron van zorg, die de media niet vermeldden toen El Chapo werd gearresteerd, is een recente uitspraak van het hof van beroep. Die zou Mexico’s inspanningen om de verantwoordelijken voor de verdwijning en veronderstelde moord van 43 studenten in Iguala te vinden, kunnen doen ontsporen.

‘Dit is op zijn minst even veelzeggend als de arrestatie van El Chapo. Het zijn symbolen van de verbetering van de regels en wetten en de kracht van rechtshandhaving en het rechtssysteem, en vice versa: van hun zwakte, de aanhoudende corruptie en de gebreken.

Terwijl Mexico steeds onveiliger wordt door de drugkartels en het geweld, komt de rol van de VS in de drugsoorlog van hun buren en in de regio in het algemeen steeds meer onder de aandacht. Het Mérida Initiatief is een van die geëxporteerde modellen om de Mexicaanse drugkartels te bestrijden, deels geïnspireerd door Plan Colombia.

Het controversiële Plan Colombia wordt in Washington steevast “een succesverhaal” genoemd, maar er is een minder fraaie kant aan het beleid rond drugcontrole.

Het controversiële Plan Colombia wordt in Washington steevast “een succesverhaal” genoemd, maar er is een minder fraaie kant aan het beleid rond drugcontrole. Met dit plan is Colombia de grootste begunstigde van VS-hulp buiten het Midden-Oosten.

Maar zoals Adam Isacson, directeur van het Washington Office for Latin America schreef in 2010: ‘Wat Colombia heeft gewonnen in veiligheid is mogelijk omkeerbaar en wordt misschien wel teniet gedaan door de collateral damage die het plan aanricht.’

Na anderhalf decennium en 10 miljard dollar sinds het programma begon, heeft Plan Colombia weinig impact gehad op de cocateelt, maar wel een verwoestende impact op Colombia en zijn inwoners. Kritische stemmen hebben het over een schending van de mensenrechten, wederrechtelijke executies, en het gebruik van giftige chemische stoffen in inheemse gebieden waar de cocaplant voorkomt.

De besproeiing van cocagewassen vanuit de lucht, gesponsord door het Plan, werd formeel stopgezet in mei 2015, omwille van de bezorgdheid dat de gebruikte onkruidverdelger glyfosaat kankerverwekkend zou zijn. Hoewel die besproeiingen een aanzienlijk onderdeel van Plan Colombia vormden, hadden ze in de praktijk weinig impact op de cocaproductie.

Er is nauwelijks twijfel over dat voor Colombia in de toekomst de weg nog steeds bergop zal gaan. Hoewel het land het gebruik van medische marihuana heeft gelegaliseerd in 2015, is er nog geen begin gemaakt met het decriminaliseren van de teelt of -handel, voor een product als cocaïne.

Wil het land de narcocultuur aanpakken, dan moet het zich volgens experts focussen op vredesopbouw en investeren in sociale hervormingen. Dan moet het de meest gemarginaliseerde groepen van de samenleving toegang verzekeren tot mogelijkheden en middelen om hun bestaan uit te bouwen. Het antwoord is niet chemisch, maar sociaal en politiek.