Na acht maanden Duterte, stormt het in de Filipijnse politiek

In België kennen we Filipijns president Rodrigo Duterte vooral als de grofgebekte populist die een meedogenloze war on drugs voert. Volgens vele observatoren, waaronder Human Rights Watch en Filipijns vice-presidente Leni Robredo, kostte deze intussen aan reeds meer dan 7000 mensen het leven.

De focus op Duterte’s grote mond en harde hand zijn niet verkeerd. Echter, om zijn steile opgang van provinciaal burgemeester tot nationaal president te begrijpen moeten we ook verder kijken. Duterte bouwde zijn politieke reputatie uit als burgemeester in Davao op basis van een hem eigen leiderschapsstijl. Deze rustte niet enkel op zijn harde reputatie en flegmatieke taalgebruik, maar ook op zijn nauwe banden met belangengroepen uit de meest tegengestelde hoeken van het politieke spectrum.

Het is de combinatie van beide elementen die aan de basis ligt van zijn razende populariteit in Davao, en zijn vervolgens verrassende opgang naar het centrum van de nationale macht.

De vertaling van deze politieke succesformule van het lokale naar het nationale niveau verloopt echter niet zonder problemen. In de maand februari kwamen drie sterke breuklijnen bloot te liggen binnen de extreem diverse alliantie rond Duterte. Ze vormen meteen de eerste serieuze test voor Digong’s presidentiële stuurmanskunsten.

Duterte in Davao

Rodrigo Duterte’s lange politieke carrière begon waar de Marcos-dictatuur eindigde. Eind februari 1986 kreeg een opstand van enkele generaals in het leger de steun van een grote bevolkingsmassa op de EDSA-boulevard in Manila. President Marcos ontvluchtte het land en de ganse wereld prees de vreedzame restauratie van de ‘liberale democratie’ in de Filippijnen.

De nieuwe Presidente Corry Aquino maakte (tijdelijk) komaf met Marcos-getrouwelingen door nieuwe politieke leiders aan te duiden, ook op het lokale niveau.

In Davao, de grootste stad van het zuidelijke eiland Mindanao, werd de jonge jurist Rodrigo Duterte aangeduid als vice-burgemeester. Bij de eerste verkiezingen in 1988 werd hij voor het eerst burgemeester. Aan het einde van de jaren ’80 was Davao gekend als het strijdterrein tussen stedelijke guerillas van het communistische New People’s Army (NPA) en de contra-revolutionaire paramilitairen van de Alsa Masa.

Bewoners van Davao herinneren zich vandaag hoe de sfeer van geweld ook een vruchtbare bodem bleek voor allerhande misdaden, geweldpleging en (drugs)handel. In het Davao van 2017 valt hier weinig van te merken. Een groeiende middenklasse slurpt vandaag enthousiast frappuccinos bij één van de vele Starbucks-etablissmenten. Criminaliteit en gewapend conflict spelen zich voor velen vooral af in de bergen en de moslimprovincies in het westen van het eiland.

Stedelingen in Davao buigen zich daarentegen over studies, shoppen, het familiebedrijf, gezondheid, het milieu. Mayor Digong is voor velen de architect van deze verandering. De manier waarop mocht dan onconventioneel zijn, voor velen heiligde het doel zijn middelen.

De vuist en de bemiddelaar

Wat waren die middelen dan?

Duterte’s ‘succesrecept’ was tweeledig. Er was uiteraard de gekende harde aanpak. Voor velen is het zonneklaar dat Duterte zijn eigen paramilitaire groepering vormde, bestaande uit politiepersoneel en voormalige Alsa Masa en NPA-strijders.

Spijtoptant Arthur Lascañas legde in februari aan de pers uit hoe de zogenaamde Davao Death Squads (DDS) een nieuwe pijler vormden binnen de veiligheidsvoorziening in de stad. Daar waar politie en gerecht tekort schoten, verwijderden de DDS kleine criminelen, en drugshandelaars in het bijzonder, op gewelddadige wijze uit het straatbeeld. Ook sommige critici van de burgemeester door de DDS zouden zo ‘geneutralizeerd’ zijn.

Duterte toonde zich echter meester in het systeem, door de enorm brede en diverse alliantie die hij zo rond zich schaarde binnen zijn stad. De meest uiteenlopende groepen stellen hun vertrouwen graag in Duterte als behartiger van hun belangen.

Naast dit openlijke gebruik van geweld, berustte Duterte’s lokale macht echter ook op een tweede element: zijn bijzondere diplomatieke vaardigheid binnen de verdeelde stad. Reeds in zijn jeugd leerde de jonge Digong laveren tussen radicaal tegenstrijdige belangen. Vader Vicente was gouverneur en loyaal Marcos-supporter, moeder Soledad een rabiate anti-Marcos activiste. Als student was Digong lid van de communistische jeugdbeweging. In zijn vroege carrière als openbaar aanklager onder het Marcos-regime vervolgde hij dan weer zijn vroegere strijdmakkers.

Het was die unieke positie die van Duterte de geknipte man maakte om een einde toe te roepen aan de stratenoorlog tussen Alsa Masa en NPA-milities in de binnenstad van Davao. Maar Duterte’s diplomatie ging verder dan dit gewapend conflict. Hij bouwde diepe en innige banden uit met zowat iedereen die invloed had in zijn stad.

Omgekeerd, zorgt wie invloed wenst ook best voor een lijn naar de burgemeester. Dit op zich is niet zo bijzonder binnen de lokale Filipijnse politiek. Duterte toonde zich echter meester in het systeem, door de enorm brede en diverse alliantie die hij zo rond zich schaarde binnen zijn stad. De meest uiteenlopende groepen stellen hun vertrouwen graag in Duterte als behartiger van hun belangen.

Bovengrondse linkse bewegingen zoals vakbonden en links-feministische vrouwenorganisaties beschouwen Duterte als hun vriend. Voor verschillende groeperingen moslimrebellen is Duterte een respectabel onderhandelingspartner. De zakenwereld prijst Duterte voor zijn business-vriendelijk beleid. Milieu- en gezondheidsorganisaties bejubelen maatregelen zoals het algemeen rookverbod op publieke plaatsen of het verbod op aerial spraying van chemicaliën in de vele bananenplantages.

De burgemeester-president

In mei 2016 zorgden de grote steun en reputatie die Mayor Digong had opgebouwd in zijn achtertuin Mindanao voor een onverwachte maar grote verkiezingsoverwinning. Hij is hiermee de eerste die in één keer de overstap maakt van burgemeester in een provinciale stad naar het hoogste nationale ambt.

Als snel beek dat burgemeester-president Duterte zijn presidentsambt zou invullen volgens het tweeledige recept dat zo succesvol bleek in Davao. De vuist toonde hij door meteen zijn meedogenloze war on drugs te beginnen, geïnspireerd op de methoden van de DDS.

Maar ook de extreem diverse alliantie die hij rond zich opbouwde in Davao vertaalde hij naar het Presidentieel paleis. Grotendeels bouwend op zijn netwerk uit Davao vulde Duterte zijn kabinet met personaliteiten uit de meest uiteenlopende extremen van het politieke spectrum. Drie secretarissen binnen zijn kabinet benoemde hij op voordracht van het communistische verzet. Zij staan voor radicale sociale economische hervormingen.

Zijn dichtste medewerker, kabinetssecretaris Jun Evasco, heeft zelf een verleden binnen de gewapende beweging. Secretaris van Financiën Dominguez (een oude klasgenoot) geldt daarentegen als economisch erg liberaal. Hij is Duterte’s link naar de Makati Business Club, de invloedrijke lobbyclub van de Filipijnse zakenwereld. Secretaris van Milieu Gina Lopez staat dan weer bekend als radicale milieu-activiste en schenenschopster van de mijnbouwsector.

Getuigt deze kabinetssamenstelling van een grote consensus en engagement voor change, zoals Duterte’s campagne beloofde? Of geeft ze eerder aanleiding tot een eindeloze reeks interne tegenstellingen binnen een onhoudbaar diverse groep?

Drie februaristormen

Drie politieke stormen in februari lijken eerder op die tweede optie te wijzen. De eerste breuklijnen binnen Duterte’s alliantie kwamen onmiskenbaar aan de oppervlakte.

In de eerste week van februari vonden, ondanks een staakt-het-vuren, aanvaringen tussen het leger en de NPA plaats. Een schijnbaar in zijn eer gekrenkte president blies de lopende vredesgesprekken met links op. De positie van de linkse kabinetsleden kwam hierdoor onder enorme druk. Als de NPA en Duterte op ramkoers liggen, welke rol is er dan nog voor hen binnen het kabinet? Zowel Duterte als de politieke leiders van links hebben enorm veel politiek kapitaal gestoken in deze vredesgesprekken. Een mislukking neemt voor beide zijden een hoge kost met zich mee.

De eerste breuklijnen binnen Duterte’s alliantie kwamen onmiskenbaar aan de oppervlakte.

Begin maart werden de vredesgesprekken dan ook voorzichtig heropgestart. Vrede lijkt echter nog steeds veraf. Het leger, de zakenwereld en voorstanders van economische liberalisering binnen het Duterte-kabinet lijken immers weinig enthousiast om toegevingen te doen. De vraag blijft hoe lang Duterte geloofwaardig deze tussenkoers kan blijven varen.

Rond Valentijn zorgde een controversiële beslissing van Milieusecretaris Gina Lopez voor een tweede openlijk conflict binnen het kabinet. Uit milieuoverwegingen gebood zij de sluiting van een aantal grootschalige mijnbouwprojecten. Secretaris voor Financiën Sonny Dominguez gaat echter in de tegenaanval. Hij zet de grote middelen in tegen deze beslissing en neemt hiermee ook openlijk de positie van Lopez onder vuur. De ‘gepassioneerde’ (dixit Duterte) milieu-activiste vormt voor een groeiende urbane, hoogopgeleide, milieubewuste middenklasse het symbool van Duterte’s progressieve potentieel.

Dominguez daarentegen legt het gewicht van de Filipijnse zakenwereld in de schaal. De president lijkt de crisis met een zekere strategische afstand te benaderen. Hij verklaarde meermaals openlijk zijn steun aan Gina Lopez. Tegelijk houdt hij echter de deur open voor een herziening van de controversiële mijnbouwbeslissing indien daar juridische gronden voor zouden zijn.

Tot slot kwam de leiding van de grootste politieke partij, de Liberal Party, in februari op openlijke ramkoers te zitten met de president. De partij had zich in juni initieel bij Duterte’s meerderheid gevoegd in Congres en Senaat. Echter, Duterte en zijn supporters bleven de ‘gelen’ (kleur van de LP én symbool van de EDSA-revolutie van 1986) afschilderen als hoofdverantwoordelijken voor de corruptie en inefficiëntie van het Filipijnse politieke bestel. Als de mooie beloftes van de EDSA-revolutie niet zijn vervuld, is dit in de ogen van velen de schuld van de politieke elites van de LP. Dit weerhield de grote meerderheid van LP-verkozenen er niet van zich intussen expliciet aan het Duterte-kamp te verbinden.

Een aantal vooraanstaande figuren binnen de partij bleef evenwel kritisch tegenover bepaalde beslissingen van de president. Vooral Senatrice Leila De Lima ging sterk in de aanval tegen Duterte’s bloedige war on drugs en diens verleden in Davao.

Nadat ze in 2009 reeds als Commissaris voor Mensenrechten onderzoek had gedaan naar de DDS, opende ze in September hoorzittingen in de Senaat op basis van de verklaringen van een eerste spijtoptant, Edgar Matobato. In februari dook met Arthur Lascañas een nieuwe spijtoptant op, waarmee de kwestie weer bovenaan de politieke agenda kwam.

De Lima werd intussen vanuit het Duterte-kamp beschuldigd zelf betrokken te zijn bij drugstrafiek en op 24 februari gearresteerd. Het LP-partijbestuur neemt nu wel een duidelijk standpunt in als oppositie tegen Duterte. Men spreekt van politieke vendetta, schendingen van de rule of law en noemt De Lima de ‘eerste politieke gevangene van het Duterte-regime’.

Vice-presidente Leni Robredo (LP) gaf op 15 maart openlijk kritiek op Duterte’s drugsbeleid in een videoboodschap aan de Verenigde Naties. Ook internationaal bleven de reacties niet uit. Naast kritiek van mensenrechtenorganisaties, riep het Europees Parlement op 16 maart in een resolutie op tot het vrijlaten van De Lima.

De breuk tussen de LP en de president lijkt finaal te zijn. De schade voor Duterte hiervan is echter beperkt. Sowieso vormen De Lima en andere voorname LP-politici de geliefkoosde zondebokken van pro-Duterte propaganda. Zij zijn nuttiger voor de president als vijand dan als bondgenoot.

Met de juridisch gecontesteerde arrestatie van De Lima heeft de administratie intussen – los van eigenlijke schuld of onschuld – bovendien een duidelijke boodschap kunnen verzenden naar al wie expliciet oppositie voert tegen Duterte. Het echte gevaar schuilt voor de president in de andere breuklijnen. Zolang alle tegenstrijdige belangen binnen het kabinet het gevoel hebben meer te winnen dan te verliezen, blijven zij de president steunen. Zoniet, komt de grootste bedreiging voor Duterte van binnenuit.

Het volk voor Duterte?

De drie grote conflicten in februari in de Filipijnse politiek tonen twee zaken aan. Enerzijds is er de fragiele basis van de alliantie waarop Duterte’s prille presidentschap steunt. Anderzijds werpen ze een blik op hoe de president en zijn entourage zich staande houden binnen dit politieke mijnenveld.

Actief laverend in het geval van het vredesproces. Strategische afstand in de mijnbouwkwestie. Frontale aanval in het geval De Lima. Voorlopig blijkt de presidentiële strategie succesvol. De verschillende belangen binnen het kabinet lijken vooral bekommerd om hun eigen positie en belangen en mengen zich zelden in andere kwesties.

Er blijft een sluipend gevaar. Wat als de politieke verhoudingen binnen de administratie keren, en verschillende groepen de krachten bundelen tegen de president? Dit wordt als een reële dreiging beschouwd. De Filipijnse geschiedenis toont hoe belangrijk het is op zo’n moment de steun van de straat te kunnen mobiliseren. In 1986 werd Marcos afgezet wanneer de bevolking op straat kwam om een militaire coup en de politieke oppositie te steunen. In 2001 werd president Estrada afgezet. Na een initieel gefaalde impeachment-procedure, keerde het leger zich toch tegen de president omwille van grote straatprotesten.

President Duterte geniet momenteel nog steeds brede steun binnen de Filipijnse bevolking. Terwijl hij in mei reeds een enorme 16 miljoen stemmen (39%) binnenhaalde, lijkt zijn populariteit sindsdien vooral verder gestegen.

President Duterte geniet momenteel nog steeds brede steun binnen de Filipijnse bevolking. Terwijl hij in mei reeds een enorme 16 miljoen stemmen (39%) binnenhaalde, lijkt zijn populariteit sindsdien vooral verder gestegen. In een opiniepeiling in december 2016 bleek 77% vrij tot zeer tevreden over de president (Social Weather Survey, december 2016). 85% toonde zich bovendien vrij tot zeer tevreden over de aanpak van de drugsproblematiek – dit terwijl 88% bezorgd is dat een familielid slachtoffer kan worden!

De grote uitdaging is nu deze populariteit om te kunnen zetten in brede mobilisaties in het geval van een couppoging. Het Duterte-kamp is hier actief mee bezig.

Geruchten over een ‘geel’ complot tegen Duterte worden met de regelmaat van de klok de (sociale) media ingestuurd. Bovenal is men volop bezig een brede volksbeweging te organiseren rond de president.

Kabinetssecretaris Jun Evasco organiseert de Kilusang Pagbabago of Movement for Change. Ook vanuit het Department voor Binnenlandse Zaken en Lokaal Bestuur werkt men aan een volksbeweging, in dit geval op basis van het eerdere campagnenetwerk. Voor beide bewegingen wordt actief gebruik gemaakt van de pas verworven controle over het staatsbestel. Personeelsleden binnen de administratie worden aangemoedigd lid te worden.

Bezoekers aan de overheid (of eender welke organisatie die zich graag aan de president gelinkt ziet) worden verzocht te poseren met gestrekte vuist, het campagnesymbool van de president. Sommigen zien in deze inspanningen paralellen met de eerdere New Society Movement, de aan het regime gelinkte volksbeweging van voormalig dictator Marcos.

Show of force bij de EDSA-herdenking

De verjaardag van de EDSA-revolutie op 25 februari is een jaarlijkse publieke feestdag in de Filipijnen. Men herdenkt op deze dag het einde van de Marcos-dictatuur en het hoopvolle begin van een nieuwe periode liberale democratie. Het is geen toeval dat de spanningen van februari dit jaar culmineerden op exact deze dag.

Na de stormachtige maand februari staat echter wel buiten kijf dat Duterte’s stuurmanschap op de proef zal worden gesteld. En wanneer dat gebeurt, lijkt het kompas niet ingesteld op een koers van democratie en mensenrechten.

Op de 31^e verjaardag van EDSA vonden twee parallelle bijeenkomsten plaats. Naast de gebruikelijke vieringen vonden alternatieve “Freedom Rallies” plaats als steunbetuiging aan de president. Niet enkel de organiserende “volksbewegingen” riepen op tot massale deelname. Ook het Departement voor Binnenlandse Zaken stuurde een communiqué naar lokale besturen om afvaardigingen te sturen naar deze show of force van het pro-Duterte kamp.

De mobilisatie mistte het doel niet. Op het Luneta-plein in Manila kwamen volgens de politie 210.000 mensen samen, volgens organisatoren 800.000. Ook in andere steden werden soortgelijke bijeenkomsten gehouden. Zowat overal overtroffen de pro-Duterte betogingen de EDSA-herdenkingen vlot in opkomst. Het is een open vraag of dit voldoende zal blijken indien er daadwerkelijk een couppoging plaatsvindt.

Op 16 maart werd een eerste voorstel tot impeachment van Duterte ingediend in het Filipijnse Congres. Gezien de brede steun die de president momenteel nog steeds geniet, wordt dit door weinigen echt als bedreiging gezien.

Indien in de komende maanden (of jaren?) de interne tegenstellingen binnen het kabinet Duterte tot een breekpunt komen, zouden de machtsverhoudingen wel eens kunnen keren. De voornaamste politieke strijd zal dan gevoerd worden tussen zie die zich wel, en zij die zich niet thuis voelen in het Duterte-kamp. De spelers in dit machtsspel lijken gekend. Het verloop en de uitkomst laten zich moeilijker voorspellen.

Na de stormachtige maand februari staat echter wel buiten kijf dat Duterte’s stuurmanschap op de proef zal worden gesteld. En wanneer dat gebeurt, lijkt het kompas niet ingesteld op een koers van democratie en mensenrechten.