Rusland, Israël en Kazachstan in de wielersport: ‘Wielrennen als politiek project’

De Internationale Wielerunie sloot ploegen van Russische sponsors uit, onmiddellijk na de invasie van Oekraïne. Maar de ene oorlogsmisdaad is de andere niet. Wat met wielerploeg Israel-Premier Tech, die zich leent tot uithangbord voor schendingen van het oorlogsrecht? En wat met Astana Qazaqstan, het team dat gesponsord wordt door klassieke dictatuur Kazachstan?

‘Jarenlang spraken commentatoren de naam van die ploeg uit zonder te beseffen dat hij verwees naar de raketlanceerder die de Sovjet-Unie inzette tegen nazi-Duitsland. En zoals we inmiddels weten, is dat een weerkerend thema in de patriottische oorlogspropaganda in Rusland.' Wim Lagae, professor sportmarketing aan de KU Leuven, heeft het over de succesvolle maar teloorgegane Russische wielerploeg Katusha.

‘Sport kan een hefboom zijn voor extreem nationalisme', vertelt Lagae. 'De laatste drie jaar werd Katusha versterkt met Duitse centen van sponsor Alpecin. Zou dat nu nog kunnen, na de Russische invasie van Oekraïne?’

Wielrennen als 'politiek project'

De Russische oligarch achter Team Katusha, Igor Makarov, was in de Sovjet-Unie zelf wielrenner. In de jaren ’90 richtte hij het eerste onafhankelijke gasbedrijf van Rusland op, Itera. Dankzij belastingontduiking werd het een van de grootste gasbedrijven van Rusland.

Beide ploegen hebben relaties met de overheden die oorlogsmisdaden begaan. Slechts één ploeg wordt daarvoor aangepakt.

In 2008 investeerde Makarov in een stichting die het wielrennen in Rusland moest opbouwen, met onder andere wielerploeg Katusha. De oligarch werd voorzitter van de Russische Wielerbond en van de raad van bestuur van de Internationale Wielerunie (UCI).

Katusha was een ‘politiek project’, zo vertelde de manager van het team aan wielersite VeloNews, om de ‘Russische trots in het wielrennen te herstellen’ en een Russische winnaar van de Ronde van Frankrijk te produceren. De ploeg was lange tijd de tweede rijkste van het peloton, maar kwam in de problemen en stopte ermee in 2019.

Verschillende renners trokken daarop naar een andere Russische wielerploeg die Makarov in 2012 had helpen oprichten: Gazprom-RusVelo. De oligarch had daarvoor sponsor Gazprom binnengehaald, het grootste gasbedrijf ter wereld, dat gas levert aan vele landen in Europa.

Maar de eersteklasselicentie van Team Katusha verkocht de Russische oligarch aan een andere wielerminnende miljardair en wielrenner: de Israëlisch-Canadese zakenman Sylvan Adams. Diens relatief kleine Israel Cycling Academy werd zo in 2019 van de ene dag op andere een professionele ploeg in de UCI WorldTour.

Zo ontstonden uit Team Katusha twee nieuwe teams in het profpeloton: het Russische Gazprom-RusVelo en het Israëlische Israel-Premier Tech, respectievelijk in de tweede (UCI ProTeam) en in de eerste klasse (UCI WorldTour) van het wielrennen. Beide ploegen hebben relaties met de overheden van hun landensponsor. Beide overheden begaan regelmatig oorlogsmisdaden. Maar slechts één van de twee ploegen wordt daarvoor aangepakt.

De UCI was niet bereikbaar voor commentaar op dit artikel.

Rusland: Gazprom-RusVelo

Kort voor de Russische invasie van Oekraïne won Gazprom-RusVelo nog een etappe in de belangrijke Ronde van de Verenigde Arabische Emiraten, een onverhoopt succes. Maar een paar dagen later maakte één beslissing van de Internationale Wielerunie UCI een einde aan de ploeg. Ook Belarus, bondgenoot van Rusland bij de invasie, wordt in het vizier genomen.

De UCI verduidelijkte deze beslissing nog eens op 24 mei: ‘Elke vorm van sponsoring door Russische en Belarussische bedrijven of merken wordt beschouwd als schadelijk voor het imago van de wielersport. Elke vermelding van de sponsor Gazprom en de naam RusVelo wordt verboden bij alle evenementen op de internationale kalender van de UCI.’

‘Sponsoring door Russische bedrijven wordt beschouwd als schadelijk voor het imago van de wielersport.’

Hoofdsponsor Gazprom zegde zijn contract met de ploeg op. Renat Khamidulin, sportief manager van Gazprom-RusVelo, reageerde verbouwereerd. Begrijpelijk: onder zijn 21 renners zijn er slechts negen Russen, en hij wil alleen maar een sportploeg aansturen. ‘Politiek moet uit de sport geweerd worden. Sport moet een platform zijn voor de eenheid van naties. Wij staan voor vrede in de wereld en steunen geen oorlogen’, zei hij in een interview met VeloNews.

Het klonk onbeholpen. Als hij politiek uit de sport wil weren, moet hij een andere sponsor zoeken. En daartoe dwingt de UCI hem nu. De ploeg zélf is een Russisch politiek project gesponsord door Gazprom, waarin de Russische overheid een meerderheidsaandeel heeft. Dat maakt de renners nu kwetsbaar.

Op zijn Instagramkanaal schreef het team: ‘In deze uitdagende tijden waarin we een nieuwe titelsponsor zoeken, blijven onze renners trainen in neutrale witte shirts en nemen ze deel aan wedstrijden met hun nationale ploegen.' De ploeg mag dus niet meer deelnemen aan de internationale wielercompetities en zoekt nu een nieuwe sponsor.

De negen Russen kunnen zelfs niet meer meedoen met hun nationale ploeg. Ook die is immers uitgesloten van deelname aan UCI-competities.

De beslissing van de UCI om Russische sponsoring te bannen, heeft vreemde gevolgen. Niet-Russische wielrenners van Russische en Belarussische ploegen worden erdoor getroffen, zelfs Oekraïense wielrenners. Maar de Russische renner Aleksandr Vlasov van de Duitse wielerploeg Bora-Hansgrohe bijvoorbeeld niet.

Geen van deze sporters is persoonlijk politiek of zakelijk verbonden met de Russische regering. Oligarch Igor Makarov is dat wél, en hij zetelt ook ná de Russische invasie van Oekraïne nog altijd in de raad van bestuur van de UCI.

Israël: Israel-Premier Tech

Er zijn andere ploegen die banden hebben met landen die ook oorlogsmisdaden begaan, en daar stelt niemand zich vragen bij. Israel-Premier Tech leent zich bijvoorbeeld tot de promotie van illegale bezetting en annexatie van bezet gebied.

Een trainingsrit ter promotie van een route in de geannexeerde Golanhoogte, met hashtag #visitisrael. 'We hebben een afspraak met Israël om die hashtag te gebruiken.'

'Beetje stof doen opwaaien in de woestijn’, schreef viervoudig Tourwinnaar Chris Froome in november 2021 bij een foto (zie hieronder) op zijn druk bezochte Instagramkanaal. Opvallend was de hashtag #visitisrael. Deze trainingsrit was bedoeld als promotie van de 'Israel Bike Trail', een nieuwe fietsroute van het ministerie van Toerisme.

De route wordt voorgesteld als 'Israël', maar zal vertrekken in de geannexeerde Golanhoogte in het noorden en langs de Dode Zee in de bezette Palestijnse gebieden gaan. Ook in een promovideo van het team verscheen de hashtag.

Volgens resoluties van de VN-Veiligheidsraad is de Golanhoogte Syrisch grondgebied dat Israël illegaal geannexeerd heeft. Ook de bezette Palestijnse gebieden zijn niet erkend als Israëlisch grondgebied. Froome was op het moment van de Instagram-post net ingelijfd bij het wielerteam, dat toen Israel Start-Up Nation heette.

Sjors Beukeboom, socialmediamanager van team Israel-Premier Tech, verduidelijkt: ‘We hebben een afspraak met het Israëlische ministerie van Toerisme om die hashtag te gebruiken. Het wielerteam neemt geen standpunt in in het politieke conflict.’

Hij verwijst naar zakenman Sylvan Adams, oprichter van het team, die in The Guardian schreef dat ‘mijn sportinitiatieven geen sportswashing zijn. Ze zijn bedoeld om het conflict te overstijgen en duurzame banden van co-existentie te smeden.’

Sportmanagers schermen graag met abstracte concepten als ‘de eenheid van naties’, ‘vrede’ en ‘co-existentie’. Sport kan dat inderdaad bewerkstelligen. Maar door die hashtag te gebruiken, toont Adams dat zijn wielerteam de Golanhoogte als Israëlisch grondgebied beschouwt. Omdat dit een schending van het internationaal recht is, wordt het een politieke stellingname die zeker geen banden van co-existentie smeedt.

‘We volgen gewoon de richtlijnen van het ministerie van Toerisme over welke regio’s zij willen tonen aan de buitenwereld’, zegt Beukeboom. ‘Daar plannen we trainingskampen en daarover publiceren we op sociale media. Renners zijn contractueel verplicht om mee te werken aan sponsorverplichtingen.’

'Chris Froome kan overal twee miljoen per jaar verdienen, maar koos voor vijf miljoen. Wetende dat hij juridische onwettigheden zou normaliseren.'

De naam van Israel-Premier Tech-renner Chris Froome is innig verweven geraakt met de Ronde van Frankrijk. ‘Adams heeft Froome’s verhaal van zevenvoudig Grote Ronde-winnaar gekocht, eerder dan zijn toekomstige sportieve prestaties’, zegt Lars Van Densen, die sportswashing in het wielrennen onderzocht. ‘Na een zware val kwam Froome immers nooit meer op zijn oude niveau.’

‘Froome tekende uit vrije wil, voor een opgeblazen loon', zegt Van Densen. 'In ruil daarvoor moet hij de Israëlische propaganda mee verspreiden. Hij kan overal twee miljoen per jaar verdienen, maar koos voor vijf miljoen, wetende dat hij juridische onwettigheden zou normaliseren. We moeten hem aan een andere standaard houden dan de renners die gewoon meekwamen met de licentie van Katusha. Die hebben geen vat op het feit dat hun passie én broodwinning plots gebeurt in naam van een ander politiek project op hun lijf.’

Sportief manager bij Israel-Premier Tech is vandaag overigens de voormalig Belgisch bondscoach Rik Verbrugghe. Die werkte eerder ook al voor een andere landensponsor, bij wielerploeg Bahrein-Merida. Ook Bahrein staat ervoor bekend zijn imago te willen opkrikken via het wielrennen en andere sporten, net als andere landensponsors in de Arabische Golf: de Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië.

‘Dat de regering tussenkomt in het bestuur van de ploeg? Nee, dat is niet vreemd.'

Maar er is wel een verschil tussen landensponsors als enerzijds Israël, Rusland en ook Kazachstan en anderzijds de Golfstaten. Die laatsten zijn op zoek naar pure sportswashing: hun imago oppoetsen om economisch aantrekkelijk te blijven. Met de ontwikkeling van de nationale wielersport houden ze zich niet bezig.

Rusland en Kazachstan daarentegen willen de eigen landgenoten laten excelleren in de sport om de grootsheid van de natie in de verf te zetten. De inzet op de sport is er eerder nationalistisch dan economisch geïnspireerd. En Israël heeft een combinatie van beide motivaties.

Kazachstan 'in de kijker'

Ook Kazachstan is een land dat zich graag wil profileren met en bewijzen in de wielersport. ‘Dat de regering tussenkomt in het bestuur van de ploeg? Nee, dat is niet vreemd. Deze ploeg is een project van het land Kazachstan. Daar is niks mis mee.’ Aldus Philippe Maertens, woordvoerder van wielerploeg Astana Qazaqstan.

Hij heeft het over de Kazachse regering: die eiste in 2009 dat Aleksandr Vinokoerov opnieuw toegelaten werd tot het team, na zijn schorsing wegens dopinggebruik. De Kazachse wielrenner had immers drie jaar eerder een sleutelrol gespeeld in de oprichting van het team. Het was toen het eerste team van een oliestaat in de wielersport.

Vinokoerov reed voor het Spaanse team Liberty-Seguros. Die was voortgekomen uit ONCE, een van de meest succesvolle maar ook vuilste teams van de jaren ‘90. De Spaanse politie had in mei 2006 verschillende dokters van het team aangehouden in de beroemde zaak-Fuentes, een groot dopingschandaal. Sponsors trokken zich daarop terug.

Vinokoerov vond snel een conglomeraat van vijf Kazachse staatsbedrijven bereid om de financiële leegte op te vullen. De naam van de ploeg veranderde naar Astana, naar de gelijknamige stad die de Kazachse president Nazarbajev had aangeduid als nieuwe hoofdstad en waar met de olie-inkomsten megalomane bouwprojecten werden opgestart. De wielerploeg moest de nieuwe hoofdstad in de wereld bekendmaken. Dat lukte, dankzij de vele overwinningen van renners als Vinokoerov, Contador en Nibali.

'Wat Kazachstan wil doen, is geen sportswashing van onrecht. Ze willen hun nationale held Vinokoerov steunen.'

Kazachstan is een klassieke dictatuur, met persoonsverheerlijking van de dictator. ‘Maar wat Kazachstan wil doen, is geen sportswashing van onrecht’, zegt Astana Qazaqstan-woordvoerder Maertens. ‘Ze willen hun land in de kijker zetten en hun nationale held Vinokoerov steunen, een man met aanzien in zijn land.’ Vinokoerov was in 2011 zelfs kandidaat voor de parlementsverkiezingen, bij de partij van Nazarbajev.

Maertens benadrukt dat de Kazachse ploeg niks met Rusland te maken heeft, iets wat hem soms voor de voeten geworpen wordt. En dat de regering van Kazachstan de recente Russische invasie van Oekraïne heeft veroordeeld, net zoals de annexatie van de Krim in 2014.

De Kazachse regering heeft nochtans zélf al wel gevraagd om een tussenkomst van het Russische leger, om een opstand te onderdrukken. Dat gebeurde begin 2022, toen tienduizenden Kazachen op straat kwamen tegen de gestegen olieprijzen. 2500 soldaten uit de buurlanden, waarvan de meerderheid uit Rusland, beschermden gaspijpleidingen en regeringsgebouwen.

‘In de auto tijdens Luik-Bastenaken-Luik had ik het erover met een van de sponsors uit Kazachstan’, zegt Maertens. ‘Die vertelde me dat de Russische tussenkomst eerder symbolisch was en dat Kazachstan een onafhankelijke koers vaart ten opzichte van Rusland.’

Kwetsbare wielerteams

De aanwezigheid van een oliesponsor maakt een wielerteam kwetsbaar. Dat toonde zich tijdens de coronacrisis, toen de olie-economie van Kazachstan en dus ook het wielerteam geraakt werden. Bovendien helpt de politieke onrust in het sponsorende land ook niet om een stabiele financiële omgeving voor de wielerploeg te scheppen. Er zijn vaak problemen bij de uitbetaling van de lonen van de renners.

In 2021 nam het team, op initiatief van algemeen directeur Yana Seel, voor de eerste keer ook een cosponsor aan, het Canadese IT-bedrijf Premier Tech. In een interview met WielerFlits zei Seel de investeringen van de Kazachse overheid te willen verminderen. Ook het Canadese bedrijf wilde meer sponsors aantrekken.

Maar Vinokoerov wilde liever direct met de Kazachse regering werken. Hij werd enkele dagen voor de Ronde van Frankrijk ontslagen en een Canadese sportdirecteur nam zijn plaats in. Vinokoerov richtte zich tot zijn Kazachse broodheren, waarna de regering voor de tweede keer in twaalf jaar zijn terugkeer afdwong.

De Kazachse regering wil de controle over het team niet verliezen. Resultaat: sinds 2022 draagt de ploeg voor de eerste keer de naam van het land. Algemeen directeur Seel trok naar concurrent Lotto Soudal. De Canadese sponsor trok naar de wielerploeg van Israël.

Lees in het zomernummer van MO* magazine ook over landensponsoring door de Arabische Golfstaten (Bahrein, Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië).