Wordt dit de laatste crisis in Somalië?

“Jullie kunnen de regen niet laten vallen of zorgen voor genoeg voor de veestapel. Maar we kunnen een effectiever antwoord beiden en dat moeten we nu doen. Want Somalië wordt bedreigd met een hongersnood.”

Met die woorden richt de Somalische president Farmajo zich op 28 februari tot zijn publiek, een bont gezelschap van VN-functionarissen, medewerkers van de Afrikaanse Unie, diplomaten, federale ministers, regionale politici, vertegenwoordigers van het middenveld, geloofsorganisaties en de private sector. Iedereen luistert en knikt. De aanwezigen van de rondetafelconferentie in Mogadishu moeten een antwoord vinden op de droogte die meer dan zes miljoen Somaliërs bedreigt.

Het hongerdrama van 2011 waart door ieders hoofd.

De herinnering aan het drama van 2011 waart door de hoofden. Toen lieten 250.000 Somaliërs het leven, en iedereen weet intussen hoe dat komt. De wereld schoot pas in actie nadat de voedselcrisis het label ‘hongersnood’ kreeg opgeplakt. En dat was veel te laat.

President Farmajo vraagt zijn publiek hem te helpen om 825 miljoen dollar (780 miljoen euro) te verzamelen om een tweede 2011 te vermijden. Somalië kampt met de grootste droogte in zeven jaar. Die leidt tot een chronisch tekort aan water. Veel Somaliërs leven van de landbouw en de veeteelt. Door de droogte verliezen ze hun inkomen en hebben ze niets meer te eten.

Maar dat is niet het enige probleem. Mensen slaan ook op de vlucht voor gewapend geweld, vooral van de islamistische terreurorganisatie Al-Shabaab. Daardoor zijn grote delen van het land ook moeilijk of gewoon onbereikbaar. Als gevolg vinden hele volksverhuizingen plaats van Somaliërs die niets meer bezitten, op zoek naar hulp.

De gevolgen van het extreme klimaat worden dus versterkt door een dramatische veiligheidssituatie, het resultaat van jaren politieke crisis.

#nogov

Herinnert u zich de hashtag #nogov nog, toen we 540 dagen zonder regering zaten (2011-2013)? We prijkten toen op allerlei rankings. Maar onze ‘prestatie’ verdween in het niets naast die van Somalië. Daar duurde de #nogov meer dan 20 jaar en laat ze tot vandaag diepe sporen na.

De Somali’s behoren tot verschillende clans

Wanneer Somalië in 1960 onafhankelijk wordt, ziet de toekomst er nochtans rooskleurig uit. De republiek Somalië zal twaalf jaar lang het toonbeeld zijn van een democratische federale staat, ‘het Zwitserland van Afrika’. Al is dat niet evident. De Somali behoren tot eenzelfde etnie, ze spreken bijna allemaal Somalisch en het gros van hen is soenni moslim. Maar ze onderscheiden zich van elkaar door hun (sub)clan.

De eerste twee regeerperiodes na de onafhankelijkheid (1960 tot 1969) krijgen die clans een stem in verschillende politieke partijen. Maar na een geslaagde staatsgreep van generaal Siad Barre loopt het fout. Officieel bant Barre de clanloyaliteit en eist hij trouw aan de centrale – socialistische – overheid. Maar tijdens zijn 22 jaar aan de macht, reageert hij met almaar hardere hand. Daarbij focust hij steeds meer op de verschillen tussen clans, om zijn eigen toekomst veilig te stellen. In 1991 gaat zijn regime onderuit en krijgen de clans vrij spel.

Wet van de sterkste

Clans en subclans bevechten elkaar. Krijgsheren veroveren vliegvelden, luchthavens en steden. Somalië wordt een lappendeken van tribale gebieden, elk met hun eigen gewoonten en wetten. Het Zwitserland van Afrika wordt een ‘gefaalde staat’ (failed state).

In die chaos ontstaat de Islamic Courts Union (ICU), een militaire krijgsmacht van islamitische rechtbanken. In 2006 nemen zij Mogadishu in. Ze installeren er een rechts- en veiligheidssysteem, twee zaken waar de bevolking absoluut nood aan heeft. Maar sommigen zijn de ICU liever kwijt dan rijk.

De VS zijn bang voor linken met Al-Qaida - de ICU baseren hun bestuur immers op de sharia – en Ethiopië vreest een herhaling van 1977. Toen viel een sterk Somalië Ethiopië binnen met de ambitie om alle etnische Somali’s - uit Ethiopië, Somalië, Djibouti en Kenia – in een “Groot Somalia” te verenigen.

Beide landen scharen zich achter de Somalische federale transitieregering en Ethiopië stuurt troepen om Mogadishu weer in te nemen. Maar opstandige Somaliërs verenigen zich in allerlei gewapende facties en gaan de strijd met de ‘buitenlandse indringer’ aan.

Een van die facties is een radicale jongerenvleugel van de ICU, Al-Shabaab.

Omar Mahmood (onderzoeker Institute for Security Studies): ‘De ICU waren behoorlijk populair onder de bevolking, ze brachten stabiliteit en gerechtigheid. Ook Al-Shabaab kon aanvankelijk op wat bijval rekenen, vooral omdat ze het opnamen tegen de Ethiopische soldaten. Maar gaandeweg nam hun misbruik van de bevolking de overhand. In de gebieden die ze gaandeweg veroveren en besturen vooral in Zuid-Centraal Somalia, hanteren ze een draconisch systeem gebaseerd op de sharia. Burgers worden voor de minste overtreding gestraft of geëxecuteerd. Ze persen de lokale bevolking af om zichzelf in stand te houden.’

Somalië valt verder uiteen. Gewapende groepen bevechten elkaar. Roof, moord, verkrachting… in een land waar straffeloosheid heerst, kan alles.

Pogingen om het centrale gezag te herstellen, leveren niet veel op. De transitieregering krijgt zelfs met steun van de internationale gemeenschap – onder meer via de Afrikaanse vredesmacht AMISOM – geen vat op de situatie. Somalië valt verder uiteen. Gewapende groepen bevechten elkaar. Roof, moord, verkrachting… in een land waar straffeloosheid heerst, kan alles.

De stroom van ontheemden en vluchtelingen groeit met de dag aan. Mensen vluchten voor het geweld en laten alles achter.

Ze komen terecht in zogenaamde ontheemdenkampen (‘displacement camps’), die door geen enkele overheid worden gecontroleerd en waar dus evengoed de wet van de sterkste heerst.

Nieuwe president(en)

Op 16 september 2012 worden veel Somaliërs hoopvol wakker. Die dag legt Hassan Sheik Mohamud de eed af als eerste verkozen president in meer dan twintig jaar.

Mohamud is de eerste president in 20 jaar

Omar Mahmood: ‘President Mohamud ontwikkelde een aantal strategische plannen die op papier getuigden van een visie voor het land. Op bepaalde vlakken maakte zijn administratie ook effectief vorderingen, zoals bij de implementatie van een federale staatsstructuur. (nvdr. sinds 2016 is Somalië officieel opgedeeld in zes federale lidstaten: Jubaland, South-West State, Hir-Shabelle, Galmudug, Somaliland en Puntland). Bedoeling is dat de federale overheid overkoepelende zaken zoals veiligheid, buitenlandse betrekkingen, enzovoorts zou regelen en dat andere bevoegdheden naar lagere overheden worden overgeheveld.’

‘Dat zogenaamde “devolutiesysteem” was een goede keuze om de clan- en subclanstructuren in het beleid te integreren. Maar Mohamud werd ervan beschuldigd zich te bemoeien met lidstaatbevoegdheden en lokale bezorgdheden in zijn beleid te negeren, terwijl de aandacht daarvoor en overheveling van macht net de kern van het hele devolutieproces was. In de aanloop naar de volgende verkiezingen verschenen er ook rapporten van corruptie.’

Farmajo overwint geld- en clanbelangen

Mohamud stelde veel Somaliërs teleur. Wanneer op 8 februari 2016 Mohamed Abdullahi- gekend onder zijn bijnaam ‘Farmajo’ - het roer overneemt, vieren duizenden mensen in Mogadishu feest.

Farmajo woonde verschillende jaren in de VS en diende korte tijd als Somalisch eerste minister (2010-2011).

Omar Mahmood: ‘Farmajo was opvallend populair onder de bevolking. Toch kwam zijn verkiezing als een verrassing, omdat er niet volgens het principe van één persoon- één stem werd gestemd. De presidentskeuze werd gemaakt door de parlementsleden, waarvan velen hun zitje danken aan clan- en geldbelangen. Maar blijkbaar kon Farmajo zich daarboven plaatsen.’

Al-Shabaab versus IS

Volgens de International Crisis Group is die steun over de clans heen een van Farmajo’s grote troeven. Verder geloven mensen dat hij de juiste man is om veiligheid te brengen, om een sterk nationaal Somalisch leger (Somali National Army - SNA) te vormen en een exit van AMISOM te bevorderen. Die exit is tegen eind 2020 gepland. Maar momenteel staat het Somalisch leger nog te zwak om in zijn eentje op te treden.

Omar Mahmood: ‘Waar AMISOM vertrekt zie je dat er een vacuüm ontstaat dat door Al-Shabaab wordt ingenomen.’

Er is dus nog werk aan de winkel.

Het ontstaan van IS-groeperingen kan de ‘jihadistische eenheid’ in Somalië verbreken en het land nog meer destabiliseren

Al-Shabaab zwaait vooral op het platteland de plak - en dat is een groot deel van Somalië. Maar zelfs in Mogadishu, de meest beschermde zone van het land, is niemand echt veilig.

Volgens Human Rights Watch steeg het aantal aanslagen op burgerdoelwitten - restaurants, hotels en scholen – er het voorbije jaar. Omar Mahmood knikt: ‘De laatste jaren viel Al-Shabaab trouwens ook AMISOM bases binnen en wisten ze de verdediging te breken. De terreurgroep staat momenteel het sterkst in Zuid-Centraal Somalië, maar blijft ook in andere gebieden actief, in Centraal-Somalië en een beetje in Puntland.’

Het semi-autonome Puntland mag dan niet het grote conflictgebied zijn, toch verdient het extra aandacht. Al-Shabaab heeft steeds trouw gezworen aan Al-Qaida. Maar eind 2015 splitste een belangrijke spirituele leider in Puntland, Sheikh Abdulqadir Mumi, zich af en verklaarde zich loyaal aan IS.

Volgens de International Crisis Group kan het ontstaan van IS-groeperingen de ‘jihadistische eenheid’ in Somalië verbreken en het land nog meer destabiliseren.

Oogappel van Erdogan

Wil Farmajo van Somalië een stabiel land maken, dan moet hij ook werken aan de relaties met zijn buurlanden. Zowel Ethiopia als Kenia hebben Al-Shabaab aan hun grens en willen zich ertegen beschermen. Daarom vielen beiden Somalië in het verleden ook al binnen.

Tegelijk zit de schrik voor een sterk Somalië met nationalistische ambities (‘Groot- Somalië’) er nog steeds in. Vooral in de Ethiopische Somali National Regional State woont een grote groep etnische Somali’s, goed voor 6,2 procent van de Ethiopische populatie.

Ethiopië en Kenia slaan de relaties van Somalië met haar collega’s van de Arabische Liga kritisch gade

Iets anders wat beide landen met argusogen gadeslaan, zijn de relaties van Somalië met haar collega’s van de Arabische Liga.

Volgens de International Crisis Group was Egypte er als de kippen bij om Farmajo met zijn presidentschap te feliciteren. Tegelijk stijgen de spanningen tussen Egypte en Ethiopië onder meer rond het management van het Nijlwater en de bouw van de Ethiopische Grand Renaissance Dam.

Naast Egypte proberen ook de golfstaten hun belangen in de Hoorn van Afrika veilig te willen stellen.

Vorig jaar nog ontving Somalië 50 miljoen dollar hulp van Saudi-Arabië toen het besloot de banden door te knippen met Iran. De Verenigde Arabische Emiraten op hun beurt hebben een maritieme politie in het semi-autonome Puntland en een militaire basis in Somaliland, dat zichzelf uitriep tot republiek maar geen internationale erkenning kreeg. Van daaruit opereren ze in Jemen. In ruil zouden de Somaliërs militaire training en materiaal krijgen - in hun strijd tegen Al-Shabaab - en investeren de Emiraten ook economisch, bijvoorbeeld in de haven van Berbera.

Maar de strijd om invloed in Oost-Afrika beperkt zich niet tot de Arabische Liga. Een van de belangrijkste spelers is Turkije. Tijdens de hongersnood van 2011 stond dat land vooraan om hulp te verlenen. Sindsdien zijn de banden met Somalië verder versterkt. De Turkse president Recep Tayyip Erdoğan bezocht de ‘failed state’ de afgelopen jaren al drie keer, opende vorig jaar in Mogadishu de nieuwe Turkse ambassade en blijft geld pompen in de ontwikkeling van Somalië – wat leidde tot contracten voor Turkse partners. Somalië lijkt Erdoğans oogappel.

Er is meer nodig

Politiek is geen liefdadigheid, natuurlijk hoopt Turkije op een politieke en economisch ‘return on investment’. Maar dat belet volgens Afyare Elmi van de International Affairs Department at Qatar University dat andere donoren aan het Turkse hulpmodel een voorbeeld kunnen nemen. Een van de peilers van de Turkse aanpak is de combinatie van hulp en ontwikkeling.

Lees: je moet niet enkel de hoogste noden lenigen, maar ook in langetermijnprojecten investeren. De bouw van hospitalen en scholen, de aanleg van wegen, de creatie van jobs … zorgen voor economische groei en een sterkere staat. Ze vermijden nieuwe crisissituaties.

De slachtoffers zijn steeds dezelfde mensen. Hoe komt het dat net die mensen zo kwetsbaar zijn en hoe kunnen we ze niet enkel helpen op korte maar ook op lange termijn?

Elmi’s pleidooi voor een combinatie van noodhulp en ontwikkeling, sluit aan op de terreinervaring van Laetitia Bader (HRW). ‘Een groot deel van de mensen die vandaag worden geraakt, zijn al slachtoffer sinds jaren. Het gaat vaak om ontheemden uit vorige crisissen, leden van minderheidsgroepen of kleinere clans. Ze bevinden zich al langer in de ontheemdenkampen, waar ze nauwelijks overleven op klusjes of door te bedelen. Tegelijk kunnen ze niet terug naar huis: daar hebben ze immers niets meer of ze worden met de dood bedreigd.’

‘Maar de overheid heeft nooit iets aan hun situatie gedaan. Integendeel: op een bepaald moment – toen de grondprijzen in Mogadishu stegen – werden de kampen naar elders verplaatst. Die hele situatie leidt tot een vraag die binnen de humanitaire hulpverlening meer aandacht verdient: hoe komt het dat net die mensen zo kwetsbaar zijn en hoe kunnen we ze niet enkel helpen op korte maar ook op lange termijn?’

Omar Mahmood knikt. ‘Somalië is strategisch gelegen, het is de langste kustlijn in Afrika langs een drukke scheepvaartroute (ndvr. de ‘shortcut’ overzee van Azië (de Rode Zee) via het Suezkanaal naar Europa (Middellandse Zee)). Veiligheid is in deze regio cruciaal, dus is het logisch dat dit thema veel aandacht krijgt. Nu komt daar de noodhulp bij. Maar de internationale gemeenschap kan verder denken en ook in opleiding en ontwikkeling investeren.’

Op 11 mei 2017 vindt in Londen een internationale Conferentie voor Somalië plaats. Waarschijnlijk neemt president Farmajo daar opnieuw het woord. Misschien waart het drama van 2011 nog steeds door de hoofden rond. Hopelijk leidt die herinnering dan tot een engagement dat de Somalische bevolking definitief op weg helpt. Anders zal het nog dikwijls verzamelen worden om voedselcrisissen in Somalië op te lossen.