Turkse bouwkundigen zwijgen niet langer: ‘De staat wil nu vooral zijn imago oppoetsen’

Na de verwoestende aardbeving in Turkije zwijgen verschillende Turkse bouwkundigen en de beroepskamers niet langer. Architecte Mücella Yapici legde vanuit haar cel in de vrouwengevangenis in Bakirköy alles op tafel. MO* sprak erover met haar stadsgenoot, de stedenbouwkundige Akif Burak Atlar.

6 februari 2023. Het is 8 uur in de ochtend, net na de hoofdentelling in de vrouwengevangenis in Bakirköy, als de televisie in de tv-zaal wordt aangezet. Eén nieuwspunt overschrijft alles: de verwoestende aardbeving in het zuidoosten van Turkije. Steden, dorpen en wijken in 10 Turkse provincies werden van de kaart geveegd.

Later zal duidelijk worden dat meer dan 50.000 mensen onder het puin de dood vonden. Een dodental dat tot vandaag blijft oplopen. ‘Ik voelde enorme woede’, zegt architecte Mücella Yapici over het moment dat ze het nieuws vernam, in een interview dat medegevangene en filmproducente Çiğdem Mater afnam in Bakirköy.

‘Het was alsof ik al mijn woede die negen maanden had zitten borrelen, uitbraakte toen de aardbeving de constructiefouten blootlegde. Bliksemsnel stroomden de beelden en gedachten door mijn hersenen. Over die hele regio, de talloze wetenschappelijke en technische waarschuwingen die aan deze dag voorafgingen. Zinloos, alsof ze tegen een blinde, stenen muur waren gebotst.’

Geen lessen uit Marmara 1999

Yapici hamert al decennia op duurzame en veilige stadsontwikkeling. Al in de jaren ’90 trok ze aan de alarmbel, samen met geologen en de Turkse Kamer van Architecten en Ingenieurs.

Nog geen twee maanden voor de verwoestende aardbeving in de Marmara-regio in augustus 1999 probeerden bouwkundigen en geologen via hun beroepskamers de aandacht te trekken. Een aardbeving rond de zee van Marmara liet zich voorspellen, Turkije moest zich wapenen. Maar ook na de verwoestende aardbevingen in augustus en november dat jaar, met tienduizenden doden, vielen de adviezen van geologen en bouwkundigen in dovemansoren.

De plannen die de AKP beloofde werden vermalen in de massaal aangevoerde betonmolens die de Turkse bouweconomie op volle toeren deden draaien.

In het interview, dat door de advocaten van Yapici en Çiğdem Mater bezorgd werd aan het Turkse onafhankelijke mediaplatorm Bianet, uit Yapici nu haar wanhoop.

De AK-Partij van Recep Tayyip Erdogan die in 2001 aan de macht kwam, beloofde lessen te trekken en risicoveilig plannen en bouwen hoog op de agenda te zetten. Maar, zo zegden critici, die plannen werden vermalen in de massaal aangevoerde betonmolens die de Turkse bouweconomie op volle toeren deden draaien. Kritiek daarover werd in de kiem gesmoord.

Het symbool van Gezi

Sinds april 2022 zit Yapici in de cel. Ze riep te luid. Ze was een van de architecten die hun schouders zetten onder het Gezi-protest in 2013, een burgeractie voor het behoud van het Gezi-park.

Het park was een van de laatste stukjes openbaar groen in het centrum van Istanbul, dat werd ingekleurd als ontwikkelingszone. Het was, aldus de activisten, tekenend voor hoe de staat omging met openbare ruimte en grond. Duurzame stadsontwikkeling, zegden ze, werd begraven in de talloze bouwputten van de toch al volgebouwde stad.

Gezi groeide uit tot een symbolisch volksprotest tegen het neoliberale regeringsbeleid dat zich over het hele land verspreidde. Burgers eisten hun ruimte opnieuw op.

Maar Erdogans regering drukte het protest gewelddadig de kop in. Er vielen meer dan 20 doden, en de staat ging over tot massale arrestaties. Mücella Yapici werd aangeklaagd vanwege haar rol in de Gezi-protesten maar vrijgesproken in 2015. De staat gaf echter niet op en in 2022, bijna 10 jaar na Gezi, werd de architecte veroordeeld tot 18 jaar cel. (zie kader)

Wraakproces

‘Het hele Gezi-proces is schijn’, zegt stedenbouwkundige Akif Burak Atlar. ‘Mücella was een van de gezichten van de Gezi-protesten en haar rol daarin moest gewraakt worden. Het is het antwoord van de staat op de adviezen van de beroepskamers.’

Atlar was ten tijde van de Gezi-protesten in 2013 secretaris-generaal van de afdeling van de Kamer van Stedenbouwkundigen in Istanbul. In die positie werkte hij samen met Mücella Yapici via de verschillende beroepskamers. Net als zij was hij een van de 26 beklaagden in het eerste proces. Ook hij werd vrijgesproken in 2015.

‘Wie kritiek uit op de regering, wordt weggezet als staatsvijand.’

‘Als stedenbouwkundigen en stadsplanners zagen we het park ook praktisch als een belangrijke strategische plek. We waren tegen het volbouwen van een park dat ook als nood- en wachtpark kon dienen in geval van rampen. Maar diegenen die te veel in de pot roerden, zoals Mücella, stedenbouwkundige Tayfun Kahraman en Can Atalay, de advocaat van de Kamer van Architecten, zitten vandaag in de cel. Wie kritiek uit op de regering, wordt weggezet als staatsvijand.’

Bubbeleconomie

Zelf ontmoette ik Yapici in 2018, in haar kantoor in het centrum van Istanbul. Dat jaar prijkte de Turkse staat die vandaag kreunt onder zijn tanende economie nog als een sterke economische speler op de wereldkaart. Het land werd zelfs een van de snelst groeiende economieën ter wereld genoemd.

Tegelijk waarschuwden mondiale instituten en belangrijke internationale ratingbureaus dat de Turkse economie oververhit dreigde te raken. Critici hadden het over een bubbeleconomie die voornamelijk dreef op een ongecontroleerde bouwsector.

Met haar doorrookte stem vertelde Yapici toen vastberaden wat dat voor haar betekende. ‘Steden zijn in het economische denken consumptiegoederen geworden. Turkije kijkt ook naar energie en financiën. Maar het is vooral bouwen, bouwen en nog eens bouwen dat de markt aandrijft.’

Ze illustreerde dat met voorbeelden in “haar” stad: Istanbul. Daar werd volop geïnvesteerd in ‘megalomane projecten’ als het nieuwe Istanbulkanaal, het veerstation De Zeemeeuw, de nieuwe tolbrug, de derde luchthaven. Er rezen vragen over de algemene mobiliteitsimpact, over procedures die niet waren gevolgd.

De Kamers van Stedenbouwkundigen en Architecten hadden samen officieel een klacht ingediend tegen de Zeemeeuw omdat daar een aantal procedures niet waren gevolgd. Maar, vertelde Yapici: ‘we hebben zo weinig inspraak in de keuzes die gemaakt worden.’

En met een justitieapparaat dat niet meer onafhankelijk van de staat werkt, kom je nergens. Yapici waarschuwde toen al voor de volgende ramp die groter dan ooit zou worden. Ze kreeg gelijk, net als alle andere deskundigen die in de woestijn riepen.

Desinformatie

Na de meest recente onmetelijke aardbevingsramp zwijgen Turkse bouwkundige beroepskamers niet langer. In verschillende internationale media verwijzen ze naar de talrijke rapporten die bouwkundigen schreven, de waarschuwingen over de impact en mogelijke gevolgen van niet-gereguleerd bouwen. De regering reageerde aanvankelijk door de toegang tot Twitter te beperken en met tegencampagnes tegen critici.

‘Tijdens de ramp toonde de heersende elite zich meer bezorgd over zijn imago in de plaats van afdoende hulp te coördineren.’

‘Tijdens de ramp toonde de heersende elite zich meer bezorgd over haar imago in de plaats van afdoende hulp te coördineren’, schrijft schrijver Sukru Oktay Kilic in een opinie op nieuwsplatform Middle East Eye over de desinformatie door Turkse media. Hij verwijt de (staatsgetrouwe) media manipulatie: ze brachten alleen de reddingen en niet de wanhoop in beeld.

‘Terwijl duizenden mensen levend vastzaten onder het puin en wanhopig wachtten op redding, hield een productie- en eventbureau gelieerd aan de regerende AK-partij zich bezig met het maken van een videoclip “Ramp van de eeuw”.’

Die video, schrijft Kilic, moest de stelling van president Erdogan kracht bijzetten. Die luidde ongeveer zo: de regering had zich onmogelijk kunnen voorbereiden op een ramp van deze omvang. Opmerkingen, zo zegt Kilic, die zowel wetenschappelijk als feitelijk onjuist waren.

Onafhankelijke monitoring ontbreekt

Na de aardbevingen van 1999 vaardigde de huidige Turkse regering wel degelijk nieuwe regels uit en kwamen er nieuwe wetten met strengere bouwvoorschriften. ‘Maar we zijn meer dan 20 jaar verder, en we weten nu dat veel gebouwen, opgetrokken na 1999, op 6 februari zijn ingestort’, zegt Atlar. ‘Ik herhaal wat anderen al hebben gezegd: er was een structureel gebrek aan opvolging.’

Mücella Yapici wijst er ook op hoe onafhankelijke instanties als de beroepskamers monddood werden gemaakt. ‘De DPT of de staatsorganisatie van Planning werd opgeheven. Planning werd overgeheveld van de gemeenten naar het ministerie van Leefomgeving en Stedelijkheid, een enkele autoriteit.’

En, zegt Yapici, justitie werd ingelijfd als staatsapparaat, dus ook langs de justitiële weg hadden beroepskamers geen impact meer.

Zowel Yapici als Atlar verwijzen naar het gebrek aan onafhankelijke inspecties op bouwwerven, een kritiek die ook door anderen al werd aangestipt. Onafhankelijke controle door de bevoegde beroepskamers werd afgeblokt door de regering, zeggen onafhankelijke bouwkundigen. ‘Private bedrijven voeren de werfinspecties uit en leveren bouwvergunningen. Ook de gemeentelijke autoriteit speelt daarbij een rol’, zegt Atlar.

De vraag van 1 miljoen

De Turkse staat ging intussen wel over tot arrestaties van betrokkenen die bouwvoorschriften en veiligheidsregels aan de laars lapten. Vooral aannemers en een aantal lokale machthebbers worden daarbij geviseerd.

‘We vragen ook onderzoek naar de vele staatsambtenaren die groen licht gaven om te bouwen zonder de nodige veiligheidsvoorschriften.’

‘De minister van Justitie liet weten dat er onderzoeken lopen naar meer dan 600 mensen die betrokken zijn bij bouwovertredingen’, zegt Atlar. ‘Bijna 200 mensen zijn intussen gearresteerd. Maar dit gaat zo snel. We vragen ook onderzoek naar de vele staatsambtenaren die groen licht gaven om te bouwen zonder de nodige veiligheidsvoorschriften.’

In het interview op Bianet stelt Yapici de vraag die vandaag op veel Turkse lippen brandt: weten we echt wie verantwoordelijk is voor de massale slechte bouwconstructies? Ze kijkt met een bang hart naar de toekomst, naar rampen die mogelijk nog volgen. Ze wijst niet alleen op de nood aan bouwvoorschriften, maar ook op het belang van ruimtelijke ordening, milieueffectenanalyses, en de invloed van klimaatverandering.

Daar wordt te weinig rekening mee gehouden, zegt Yapici. ‘Welke bedrijven bouwden een luchthaven en legden daarvoor het Amik-meer en de Amik-vlakte in de provincie Hatay droog? Welke bedrijven leverden daarvoor positieve milieueffectrapporten af? Wie keurde die projecten en rapporten goed?’

De risico’s door slechte planning zijn enorm, ook in andere regio’s, zoals de Thrace-regio, de regio rond Istanbul, zegt Yapici. ‘Wie bouwde een gigantische luchthaven op de meest kwetsbare plek in de Thrace-regio? Een luchthaven die duidelijk een grotere verwoesting zal ondergaan dan de luchthaven van Hatay bij de eerstvolgende aardbeving. En een luchthaven die niet eens kan werken als er harde wind of sneeuw is. Wie veroordeelde ons tot een slecht mobiliteitsplan waardoor reddingsteams er niet meer door raken? Welke academici en inspectieraadsleden schreven rapporten? Wie zijn onze collega’s die al die onregelmatigheden ondertekenden, en hun beroepsethiek in hun zakken stopten?’

Ze kan blijven doorgaan, zegt Yapici. Maar één ding is zeker: ‘het is allemaal daar, cruciale documenten daarover bevinden zich in de archieven van de beroepskamers’.

Amnestiewet

Ook onder regeringspartijen die de AKP in 2002 voorafgingen, werden bouwregels op de helling gezet. Al vanaf de jaren ’70 gold in Turkije de wet van het consumentisme en werd grond het nieuwe goud, zeggen bouwkundigen. Maar Atlar herinnert aan de verkiezingsbelofte van de AKP: die was om het anders te doen als ze aan de macht zou komen.

‘In de plaats daarvan zette de regering openbare veiligheid en gezondheid opzij voor economische groei. We bleven waarschuwing na waarschuwing geven dat we veiliger moesten plannen en bouwen, maar kregen geen reactie. Dus natuurlijk is ook de centrale regering medeverantwoordelijk, naast de betrokken aannemers en bouwheren en lokale autoriteiten.’

Atlar verwijst ook naar de befaamde amnestiewet van 2018. ‘Die regelgeving is, dat weten we, net als voorgaande amnestiewetten in de Turkse geschiedenis, een ramp gebleken.’

Hij illustreert verder wat die wet inhoudt: ‘Beeld je in dat je eigenaar bent van een gereguleerd gebouw met 4 verdiepingen. Na een aantal jaar bouw je er 2 verdiepingen bovenop, zonder vergunning en zonder de veiligheidsnormen en bouwvoorschriften in acht te nemen. In het kader van de amnestiewet dien je een dossier in, betaal je een bedrag, en klaar is Kees: je gebouw wordt legaal. Ook al is het totale gebouw nu niet meer in overeenstemming met de veiligheidsnormen, het is geregulariseerd, en dus kan je het verkopen.’

De cijfers die we nu horen en lezen, gaat Atlar verder, zijn wat ze zijn. ‘We weten niet hoeveel gebouwen die via de amnestiewet gereguleerd werden, zijn ingestort. Maar ik twijfel er niet aan dat het een groot aantal zijn.’