Tussen adoratie en haat in Jakarta: Ahok, gouverneur met schone handen en scherpe tong

Weinig gesprekken die de gemoederen in de eettentjes van Jakarta dezer dagen zo beroeren als die over Basuki Tjahaja Purnama, alias ‘Ahok’ (50). Is de uittredende gouverneur nu het beste wat de Indonesische hoofdstad ooit overkwam dan wel de duivel in hoogsteigen persoon?

Over één ding zijn de meeste Jakartanen het eens: hun stad is er onder ‘s mans beleid zienderogen op vooruitgegaan. De corruptie, de jaarlijks weerkerende overstromingen, de verkeersellende om een oogbal van uit te huilen – Ahok pakte de onuitroeibaar gewaande grootstadproblemen doeltreffend aan.

Maar: hij is ook een etnische Chinees en – godbetert! – géén moslim. En ook al heeft Indonesië dan een reputatie van tolerantie, veel streng in de leer zijnde moslims kunnen niet verkroppen dat er een heiden aan het stuur zit van de hoofdstad van het grootste moslimland ter wereld.

Ahok vecht al z’n hele carrière tegen zulke vooroordelen. Meestal met succes. Maar wanneer hij eind september 2016 een groep vissers waarschuwt voor politici die Koranverzen misbruiken voor politieke doeleinden, is dat koren op de molen van de fanatici. Zij zien er een belediging van hun heilig boek in en komen met duizenden op straat. Ahok wordt officieel in beschuldiging gesteld van godslastering en mag het gaan uitleggen in de rechtbank.

Zijn politieke rivalen spinnen er garen bij. O ironie! Eindelijk hebben ze een stok gevonden om de ongelovige hond mee te slaan. Zijn vlijmscherpe tong is Ahok finaal zuur opgebroken. Wie is die man die zowel withete woede als blinde adoratie opwekt? Portret van een fenomeen.

Politieke bulldozer

Het contrast kan amper groter wanneer Ahok in 2014 zijn voormalige roerganger Joko ‘Jokowi’ Widodo opvolgt als gouverneur van Jakarta. In vele opzichten zijn de twee antipoden. Jokowi is een keurige Javaanse man, immer gekleed in nette batikkleren, zoetgevooisd en sprekend met twee woorden. Zoals de Islam het voorschrijft, rolt hij vijfmaal daags zijn gebedsmat uit. Hij is kortom het soort gouverneur dat ze in Jakarta gewoon zijn.

Ahok is eerder een bulldozer – altijd rechtdoorzee en soms met de voet vooruit. Nauwelijks maakt hij als adjunct van Jokowi zijn intrede in het gouverneurspaleis, of er duiken al video’s op waarin een heetgebakerde Ahok ambtenaren uitkaffert. Voor mode heeft hij geen tijd - hij draagt doorgaans goedkoop uitziende geruite hemdjes.

Waar Jokowi als Javaanse moslim de cruciale basisvereisten afvinkt voor een succesvolle carrière in de Indonesische politiek, heeft Ahok een achtergrond die minder voor de hand ligt. Een christen van Chinese afkomst als gouverneur – nee, dat hadden ze in Jakarta al een jaar of 50 niet meer gezien.

Hetgeen Jokowi en Ahok verbindt is evenwel belangrijker dan wat hen scheidt. In casu: een bloedhekel aan corruptie. In een land waar corruptie de nationale sport is en waar ‘zakkenvullen’ en ‘vriendjespolitiek’ standaard deel uitmaken van het takenpakket van het gros der politici, behoren zij tot het selecte groepje van politici van de nieuwe stempel.

Varkensvlees etende heiden

De kleinzoon van een tinmijnwerker uit Guangzhou leert de hemeltergende Indonesische bureaucratie kennen in Belitung, een eiland ten oosten van Sumatra. Een bedrijf oprichten blijkt er zo’n frustrerend gedoe dat het Ahok genoeg heilig vuur schenkt voor een drastische carrièrewending. In de lokale politiek ontpopt hij zich als stoere leider die buigt voor niets of niemand en die de dingen gedaan krijgt. In geen tijd zetelt hij in het Indonesisch parlement.

In 2012 koppelt Ahok zijn wagonnetje vast aan dat van Joko ‘Jokowi’ Widodo, de burgemeester van Surakarta die een gooi doet naar het gouverneurschap van Jakarta. Dan al is Ahok regelmatig het doelwit van racisme.

In 2012 koppelt Ahok zijn wagonnetje vast aan dat van Joko ‘Jokowi’ Widodo, de burgemeester van Surakarta die een gooi doet naar het gouverneurschap van Jakarta. Dan al is Ahok regelmatig het doelwit van racisme. Vooral het militante Front der verdediging van de Islam (FPI) kan zijn bloed drinken. Datzelfde FPI lanceert later overigens het van de pot gerukte gerucht dat ook Jokowi een christen van Chinese afkomst is.

Ondanks die stokken in de wielen vormen Jokowi en Ahok een goeie tandem. Ze winnen de verkiezingen. Ahok gebruikt zijn tijd in de schaduw optimaal. Terwijl Jokowi in de schijnwerpers staat, maakt Ahok zich langzaam de werking van de Jakartaanse overheid eigen. Hij mikt dan al hoger.

Gelukkig voor hem doet Jokowi dat ook. Wanneer die laatste twee jaar later verhuist naar het presidentieel paleis aan de andere kant van het Vrijheidsplein, neemt adjunct Ahok automatisch het zitje van Jokowi over. Het FPI is alweer ziedend van woede, maar geen kat ziet er een probleem in. Ook de gematigde mainstream moslimorganisaties niet.

Ahok doorbreekt zo het glazen plafond van de Indonesische politiek: als Chinese niet-moslim schopt hij het tot de hoogste echelons. Hij is de laatste om daar een punt van te maken. Als zelfverklaarde ‘varkensvlees etende heiden’ beschouwt hij zijn achtergrond niet als een politieke handicap.

Indonesië kent nochtans een lange geschiedenis van discriminatie en sporadisch wild geweld tegen Chinese Indonesiërs. Daardoor blijven vele Chinezen liever op de achtergrond. Niet Ahok, die zich naast etnisch Chinees vooral volbloed Indonesiër voelt. Die trots krijgt hij mee van zijn vader. ‘Die zei altijd dat we als minderheid extra patriottisch moesten zijn. Moest een buitenlandse mogendheid Indonesië binnenvallen, hij zou de eerste zijn om te gaan vechten om de onafhankelijkheid te herwinnen’, aldus Ahok, ‘Wij zijn nakomelingen van China, maar ons moederland is Indonesië.’

Als christen groeit hij op in een moslimregio, gaat hij naar islamitische scholen en heeft hij peetouders die moslim zijn. Misschien dat hij daarom zo pleit voor dialoog tussen de religies in Indonesië. Hij wil ook de verplichte religieuze vermelding op de Indonesische identiteitskaart schrappen. Als regent in Belitung helpt hij arme moslims financieel, zodat ze de pelgrimstocht naar Mekka kunnen maken. In Jakarta beschermt hij zowel moskeeën als gebedshuizen voor christenen. Kortom: hij wil vooral mensen helpen.

Grove borstel

‘Ik geef geen moer om zijn etniciteit, religie of stijl. Hij krijgt de dingen gedaan – dat is wat telt. Al was hij een geest, ik zou nog voor hem stemmen.’ Dat wil wat zeggen in Java, waar bijgeloof over geesten het leven beheerst. Aan het woord in The Jakarta Globe is politicus Luhut Panjaitin. Volgens hem dromen Jakartanen al lang van een sterke leider die orde schept. En die van de hoofdstad een toonbeeld voor het hele land maakt. Laat ‘orde’ nu net Ahoks lievelingswoord zijn.

Bij Ahoks aantreden is Jakarta een janboel. De stad is een rommeltje van ruimtelijke ordening, waar het verkeer permanent in een tiendubbele knoop zit en het openbaar vervoer royaal tekortschiet om verlichting te bieden. Waar hele wijken op jaarbasis overstromen. En waar de budgetten groot genoeg zijn om elke ambtenaar eens geniepig van de vetpotten te laten likken. Kortom: geen gemakkelijke stad om te besturen, maar wel een uitdaging voor een man als Ahok.

Onaangekondigde inspecties en camera’s moeten de ambtenaren bij de les houden. In ruil krijgen ze opslag.

Hij zet de schoonmaakactie van Jokowi gretig verder. Ze vliegen er zonder pardon uit – de overheidsloebassen die zich enkel ledig houden met zichzelf te verrijken of die liever met de voeten op de bureau liggen dan te werken. Onaangekondigde inspecties en camera’s moeten de ambtenaren bij de les houden. In ruil krijgen ze opslag.

‘Ahok toont besluitkracht in zijn acties’, stelt Helen Pausacker, adjunct directeur van CILIS, een organisatie van de Universiteit van Melbourne die de Indonesische wet, Islam en maatschappij onderzoekt. ‘Niet enkel uit zijn woorden spreekt een wil om een propere overheid te runnen. Zo verzette hij zich in 2015 tegen de begroting van het stadsbestuur, die volgens hem geld verspilde. Door computersystemen te introduceren verhoogde hij niet alleen de efficiëntie, maar zorgde hij ook dat corruptie minder vrij spel kreeg.’

Ahok verkiest de grove borstel boven de fluwelen handschoen. En hij heeft van niemand schrik. Zijn voorgangers negeren het liederlijke druggebruik en de prostitutie in Kalijodo – mogelijk omdat gangsters die beruchte wijk besturen. Ahok bulldozert de hele buurt plat en bouwt er een (skate)park. Daar is die orde weer. Zegt Ahok daarover: ‘Als je comfortabel wil leven, dan moet je alles op orde hebben. En heb je ordehandhaving nodig.’

En zo heeft hij voor elk probleem wel een oplossing - soms radicaal, altijd uitgesproken. Burgers kunnen de gouverneur per sms of WhatsApp laten weten dat er een straat kapot is. Die wordt een week later dan gemaakt. Zo heeft de man in de straat het gevoel dat Ahok naar hem luistert. Er zijn ook minder overstromingen en Jakartanen kunnen later dit jaar voor het eerst de metro nemen.

Niet iedereen neemt hem zijn stijl in dank af, maar weinigen klagen over de vooruitgang in de stad.

President

Zijn bitse imago kan hem bijgevolg niets schelen. ‘Ik denk daar niet over na’, stelt Ahok in The Jakarta Globe, ‘Wat in mijn hart zit en wat uit mijn mond komt, zijn één en hetzelfde. Wat hebben de mensen nodig – iemand met inhoud of iemand met een gepolijste huid? Een rolletje spelen is vermoeiend. Op een dag komt je echte ik toch naar buiten. Ik heb nooit gedaan alsof, ik ben altijd zo geweest.’

‘Pas op, de tolerantie van Indonesiërs is al langer niet onbesproken.’

Hoewel kritiek van hem afglijdt als water van een eend, rest er Ahok één frustratie. Zelfs vóór de recente hetze zegt hij al dat hij enkel problemen heeft met ‘mensen die niet kunnen accepteren dat ik als christen met spleetogen gouverneur kan zijn. Wees niet tegen mij omwille van mijn achtergrond. Dat is niet eerlijk. Beoordeel me op mijn werk.’

Volgens Pausacker is het onduidelijk of Jakartanen verder kunnen kijken dan ’s mans achtergrond. ‘Tussen de betogers zaten heel wat Jakartanen’, zegt ze. ‘Maar ondanks al de controverse, kreeg Ahok in de eerste ronde toch de meeste stemmen achter zich – 43 procent. Zelfs als hij in de tweede ronde het onderspit moet delven tegen Anies Baswedan, blijkt daaruit toch dat de bewoners van Jakarta meer belang hechten aan goed beleid dan aan religie of etniciteit.’

‘Pas op, de tolerantie van Indonesiërs is al langer niet onbesproken’, gaat Pausacker verder, ‘In 2013 bleek uit een bevraging dat 95 procent van de Indonesische moslims vooral of enkel moslimvrienden heeft. Slechts negen procent gaf aan een interreligieuze bijeenkomst te willen bijwonen.’

De huidige hetze is dan ook meer dan wat gekibbel. Het is evenzeer een lakmoestest voor de tolerantie van Indonesië. Zijn de christelijke en Chinese minderheden na eeuwen aanwezigheid in het land eindelijk aanvaard? Zo nee, dan mag Indonesië zijn slogan ‘Eenheid in Verscheidenheid’ in de prullenmand kieperen. Zo ja, dan wordt Ahok ooit misschien wel de eerste Chinese en christelijke president van Indonesië, een ambitie die hij al uitsprak.

Chinezen in Indonesië: eeuwige zondebokken

‘Knoop Ahok Op’ staat te lezen op een banier. Een man in islamitische tooi looft één miljard roepia (70.000 euro) uit aan degene die de gouverneur kan omleggen. De betoging verruwt rond valavond. Geweldenaars zoeken boel met de politie, steken auto’s in de fik en plunderen een Chinese winkel. Een oudere man sterft – minstens 160 betogers en 79 politiemannen geraken gewond. De geest van 1998 waart op 4 november 2016 akelig tastbaar rond in Jakarta, maar besluit gelukkig terug te keren in de fles.

Onvrede over het dictatoriale beleid van president Soeharto, gevoed door economische problemen, leidde in mei 1998 tot rellen in de hoofdstad. Woedende bendes kelen meer dan 1000 Chinese Indonesiërs, verkrachten honderden vrouwen en steken Chinatown in de fik. De reden voor hun toorn: de geruchten dat Chinese Indonesiërs 70 procent van de economie in handen zouden hebben.

Ahoks opmars is in zekere zin symbolisch. Sinds Indonesië zijn leiders op alle niveaus rechtstreeks verkiest, worden langzaam aan meer Chinezen verkozen.

De wrok van de inheemse bevolking om de rijkdom van de Chinese Indonesiërs is zo oud als Jakarta zelf. Toen de Nederlanders een hoofdstad bouwden voor hun kolonie, gaven ze de Chinezen speciale concessies. In 1740 al is er spraken van een pogrom die bijna de hele Chinese populatie uitmoordt. Chinezen vormen slechts één à vier procent van de bevolking van Indonesië, maar ze boeren goed. Veel van de rijkste burgers van het land zijn Chinezen. Hun economisch succes steekt de Indonesische burger de ogen uit.

In 1965-66 worden er in Indonesië tussen 500.000 en 1 miljoen mensen gedood in een communistische zuivering. Daaronder veel Chinezen, die automatisch als communistisch beschouwd werden. Dictator Soeharto bande Chinese scholen, boeken en talen. Maar hij sloot, net als de Nederlandse kolonisator, wel deals met Chinese zakenlui. Hij wilde mensen die de job konden klaren zonder een politiek gevaar te vormen voor zijn autoriteit – in de praktijk doorgaans Chinezen.

Ondanks de zuuroprisping op 4 november 2016 geloven veel volgers dat we niet moeten vrezen voor een herhaling van 1998. Ook al omdat de omstandigheden helemaal anders zijn: de economie zit in Indonesië op het goede spoor. Na de val van Soeharto in 1998 is er veel veranderd. De assimilatiepolitiek is afgeschaft en Chinees Nieuwjaar is een officiële feestdag. Ahoks opmars is in zekere zin symbolisch. Sinds Indonesië zijn leiders op alle niveaus rechtstreeks verkiest, worden langzaam aan meer Chinezen verkozen.