De belegering van Viktor Orbán: over Verhofstadt, “Brussel” en 50.000 Hongaren

Hongaarse journalisten waren afgelopen woensdag naar het Europees Parlement in Brussel afgezakt. Ze brachten verslag uit over hun premier Viktor Orbán, die zijn autoritaire beleid kwam verdedigen. Europese parlementsleden legden hem urenlang op de rooster.

‘In dezelfde ruimte met Viktor Orbán voelde ik me als Harry Potter tegenover Dementia: al mijn optimisme, levensvreugde en energie weg gezogen’, zegt Márton Gergely.

Gergely is voormalig hoofdredacteur van Népszabadság, de grootste krant van Hongarije die verkocht werd aan een oligarch dichtbij Orbán.

‘Verhofstadt had een punt toen hij zei dat Orbán lijkt op een paranoïde communistische leider die overal vijanden ziet’, zegt Gergely. ‘Sinds hij premier is, kiest hij de ene volksvijand na de andere: onafhankelijke media en rechters, ngo’s, George Soros, “Brussel”, vluchtelingen.’

Maar met de laatste vijand heeft Orbán zijn hand overspeeld: de Amerikaanse Central European University (CEU), ook gefinancierd door de Hongaars-Amerikaanse zakenman George Soros. Net als bij de vorige volksvijanden wilde Orbán met een algemeen ogende wet slechts één doelwit treffen. De nieuwe onderwijswet van de Hongaarse regering verbiedt de vestiging van buitenlandse universiteiten als ze geen zetel in hun thuisland hebben.

Orbán wordt nu vanuit verschillende hoeken tegelijk belegerd:

• Binnen de eigen Europese Volkspartij gaan steeds meer stemmen op om Orbáns partij Fidesz uit de fractie te zetten. In het Europees Parlement krijgt Orbán enkel nog de steun van extreemrechts.
• De Europese Commissie lanceert een nieuwe procedure tegen Hongarije.
• Als Macron en Merkel of Schulz het halen in de Franse en Duitse verkiezingen komt Orbáns voorspelling van een nationalistische ontwaking niet uit.
• Omdat in Boedapest al bijna een maand lang tienduizenden Hongaren tegen Orbán demonstreren — gisteren opnieuw naar aanleiding van 13 jaar Hongaars EU-lidmaatschap — kan hij de druk uit Brussel niet meer wegzetten als buitenlandse inmenging.

Geroosterd in Brussel

‘Steeds meer Europarlementsleden beginnen te begrijpen dat de regering Orbán zich gedraagt als een oorlogskabinet’, zegt de Hongaarse ex-premier Ferenc Gyurcsány. ‘Het is geen toeval dat Orbán om de haverklap in het nieuws komt met de volgende controverse.’

‘In hun tussenkomsten focusten Europarlementsleden niet enkel op het laatste incident, maar op de kern van de zaak: een systematische aanval op Europese waarden, democratie en rechtsstaat’, zegt ook Márta Pardavi, directeur van het Hungarian Helsinki Committee, één van Orbáns volksvijanden.

‘Maar de Europese Commissie blijft vasthouden aan de gefragmenteerde aanpak: juridische procedures tegen het volgende stukje wetgeving, zonder de overlappende strijd te voeren. Als ze Orbán echt willen stoppen, kan het stemrecht van Hongarije in de Europese Raad worden opgeschort. Maar het ziet er niet naar uit dat dit zal gebeuren.’

‘Europarlementsleden focusten niet enkel op het laatste incident, maar op de systematische aanval op Europese waarden, democratie en rechtsstaat.’

Vorige week maakte de Europese Commissie bekend dat ze een juridische procedure tegen de Hongaarse onderwijswet starten: ‘Boedapest schendt de vrijheid van vestiging en dienstverlening, het recht op academische vrijheid, onderwijs en ondernemersvrijheid, en de verplichtingen van de EU onder het internationaal handelsrecht.’

Orbán reageerde met een typisch afleidingsmanoeuvre: ‘CEU-rector Michael Ignatieff drukte zijn personeel en studenten al op het hart dat de CEU niet zal sluiten en dat ze al inschrijvingen voor volgend academiejaar aanvaarden. Ik word beschuldigd van moord, terwijl het slachtoffer springlevend is.’

Een afleidingsmanoeuvre, want de vestiging van CEU in Boedapest wordt wél getroffen. Ignatieff bedoelde enkel dat hij de universiteit zou verhuizen naar Wenen of Praag. Niet de CEU zou het slachtoffer zijn, maar Boedapest. ‘Het is een gigantisch bedrijf met professoren die behoren tot de top in hun vakgebied’, zegt Gergely. ‘De CEU doet veel voor Roemeense, Slovaakse en Servische studenten en onderzoekers. Het is een echt Centraal-Europees kenniscentrum, en een promotiemachine voor Hongarije. We zouden trots moeten zijn dat deze universiteit in onze hoofdstad gevestigd is.’

Hoe zal dit zoveelste dispuut tussen Hongarije en de Europese Commissie aflopen? Volgens Gergely weet Orbán dat hij een grens heeft overschreden. Hij wil de kwestie CEU van de agenda halen zonder gezichtsverlies te leiden.

Daarom zal de Hongaarse regering haar juridische argumenten overmaken en als het Hof van Justitie in Luxemburg een schending van het Europees recht vindt, zal Orbán de wetgeving intrekken.

Overwinning voor de EU, nederlaag voor Orbán? Neen. Het past nog altijd binnen de strategie van Orbán. Dit is immers niet de eerste inbreukprocedure tegen Hongarije, en ook al liet Orbán in de meeste gevallen de Hongaarse wetgeving aanpassen om tegemoet te komen aan de juridische kritiek van de EU, toch is Orbán erin geslaagd om met politieke creativiteit een autocratie in de EU te vestigen én de storm van de Europese inbreukprocedures te doorstaan.

Hoe doet hij het? Orbán noemt het “een lange lijst van succesvolle onderhandelingen met de Commissie”. Inbreukprocedures bekijken per definitie geval per geval en beperken zich tot juridische regels. Per dossier bleef er altijd een beetje over van Orbáns autoritaire maatregelen, of probeerde hij zijn doel toch nog te bereiken via omwegen.

In de media bijvoorbeeld door de eigenaarsstructuren van media te veranderen. Zo heeft hij Népszabadság kunnen sluiten. ‘Het eindresultaat, alles samen bekeken, kan je nog altijd autocratisch noemen’, zegt Gergely. ‘Het gen van een mens verschilt niet veel van dat van een gorilla. Maar er is een wereld van verschil tussen de mens en de gorilla.’

‘Burgerconsultaties zijn één van Orbáns instrumenten om de bevolking op te hitsen.’

Orbán heeft zijn werkwijze geperfectioneerd. Hij kiest zijn doel, hitst zijn aanhangers daartegen op en gaat daarna over tot actie. Staatsmedia en grote private mediabedrijven, opgekocht door zijn bevriende oligarchen, hameren wekenlang op diezelfde nagel. De media creëren een parallel universum van Orbáns grootsheid. Pro-regeringsdenktanks onderbouwen het met polls en onderzoeken.

‘Orban denkt in grote verhalen die via de propagandamachine breed worden verspreid’, zegt ook ex-premier Ferenc Gyurcsány. ‘Elk verhaal is bedoeld om de steun van de meerderheid te behouden, zodat hij die kan blijven inzetten als cover story voor zijn greep op de staat en de economie.’

“Stop Brussel” is het volgende verhaal. De Hongaarse regering stuurde een zesdelige vragenlijst naar acht miljoen Hongaren, en gebruikte weer miljoenen euro’s uit het overheidsbudget voor flyers, advertenties in kranten, en radio- en televisiespotjes tegen “Brussel”.

Reclameborden in het hele land, in winkelcentra, in trams, op bussen — eind vorig jaar nog volgeplakt met simplistische boodschappen tegen migranten en de vluchtelingenquota — dragen inmiddels even simplistische boodschappen tegen Brussel.

De Commissie zet dezelfde middelen in als tegen de Russische desinformatie: factsheets. Europees vicepresident Frans Timmermans heeft in ieder geval zijn buik vol van de Hongaarse referenda en burgerconsultaties, die in werkelijkheid één van Orbáns instrumenten zijn om de bevolking op te hitsen.

Geroosterd door zijn eigen Europese Volkspartij

Zorgwekkender voor Orbán dan een zoveelste inbreukprocedure en factsheets van “Brussel” is de kerende wind binnen zijn eigen fractie in het Europees Parlement: de Europese Volkspartij (EVP). Het is voor Orbán belangrijk om te behoren tot de grootste fractie, maar steeds meer EVP-leden keren zich tegen hem en voelen er zelfs iets voor om Fidesz uit de EVP te zetten.

Nieuw is dat de kritiek, die al langer dan vandaag intern werd geuit, nu ook steeds meer naar buiten komt. Na het EVP-congres in Malta eind maart namen verschillende EVP-leden al uitdrukkelijk afstand van Orbáns paranoïde, apocalyptische speech. Tijdens het debat in het Europees Parlement kwam de meest opvallende tussenkomst niet van Guy Verhofstadt, maar van EVP-fractieleider Manfred Weber.

Fractieleider Manfred Weber liet verstaan dat, als Orbán aan schadelijke stemmingmakerij tegen Europa wil doen, er daar andere fracties voor zijn.

Weber begon zijn tussenkomst niet diplomatisch, maar viel met de deur in huis: ‘Het gaat niet om Soros. Al 25 jaar levert de CEU Hongaarse en Amerikaanse diploma’s af. Dat is een goede praktijk die Hongaarse studenten voordelen biedt. Ik en onze hele fractie begrijpen niet waarom dat nu plots een probleem is. En dan uw nationale consultatie tegen Brussel. Dat is geen kwestie van meningen verzamelen, dat is schadelijke stemmingmakerij tegen Europa. Er zijn andere fracties die dat doen, maar voor ons is het niet aanvaardbaar.’

Orbán zelf beet in het parlement van zich af: ‘Onze vijanden proberen de EVP op te breken. Dat is de salamitactiek. Ik waarschuw de EVP hiervoor. De EVP is zoals het Europese Parlement zelf, met verschillende visies en trends. Dat is niet abnormaal. Dat is het bewijs van een echte democratie.’

Orbán blijft denken alsof hij in oorlog is: door de interne verdeeldheid te tonen, stelt de EVP zich bloot aan externe aanvallen. Dat is zo, maar Manfred Weber lijkt steeds minder bereid om die logica ten koste van principes te laten gaan.

Al op 5 april tweette hij: “De EVP-groep zal de vrijheid van onderzoek ten alle koste verdedigen.” Iedereen weet nu dat alle opties op tafel liggen, ook de uitsluiting van Fidesz uit de EVP. Orbán zal dat in zijn berekeningen moeten opnemen.

Soms lijkt Orbán de voeling met de realiteit te hebben verloren. Fidesz had eerder al een interne e-mail binnen de EVP rondgestuurd. In de e-mail stond dat “propaganda van de Amerikaanse miljardair Soros klachten over de onderwijswet heeft gefabriceerd”, en de claim dat “de Hongaarse regering het slachtoffer is van de ongelukkige wereld van nepnieuws.”

Frank Engel stuurde prompt een reply: ‘Vergeet die onzin. Wij weten wat er in Hongarije aan de hand is, en waarom. De enige redelijke vraag is: waarom verlaat u niet én de EVP én de EU op uw eigen voorwaarden?’ In het parlement viel Engel Orbán frontaal aan: ‘U kleeft het label “buitenlands” op Hongaarse ngo’s. Als u zo bezorgd bent om buitenlandse invloed, waarom aanvaardt u dan zelf fondsen van de EU, die u nota bene gebruikt om Hongarije vol te plannen met posters waarin u Brussel onzin noemt?’

‘Als u zo bezorgd bent om buitenlandse invloed, waarom aanvaardt u dan zelf EU-fondsen, die u nota bene gebruikt om Hongarije vol te plakken met anti-EU posters?’

Engel is een Luxemburgse partijgenoot van Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker, zelf EVP-lid. Juncker laat sinds kort ook van zich horen binnen de EVP. Hij wil het debat over het EVP-lidmaatschap van Fidesz openen. Het was Juncker die de EVP-vergadering voor de Brexit-top van 29 april koos als moment van de waarheid. Orbán werd bij Weber op het matje geroepen.

Achteraf publiceerde de EVP deze verklaring: ‘Na de beoordeling van de Commissie en ons gesprek met Hongaarse ngo’s en academici besloten we dat dialoog alleen niet meer volstaat. We vragen de Hongaarse autoriteiten om aan het verzoek van de Commissie te voldoen, en de EU-wetgeving en EVP-waarden te respecteren.’

Márta Pardavi wijst op een andere belangrijke graadmeter van het eindige geduld van de EVP: ‘Vorige week donderdag stemden 19 EVP-parlementsleden in de Parlementaire Assemblée van de Raad van Europa voor een belangrijke resolutie die eist dat de Hongaarse regering het wetgevend proces van de ngo-wet en de onderwijswet opschort.’

Is het deze keer menens? Of is het opnieuw brullen zonder klauwen? Márton Gergely deelt geruchten uit de wandelgangen: ‘In het Europees Parlement zegden EVP-Europarlementsleden me dat ze binnen de partij al luidruchtig ruzie maakten over Orbán. Een groeiende groep – vooral uit Benelux, Scandinavië, Duitsland en Polen – zou stemmen voor de uitsluiting van Fidesz. Orbán voelt dat hij te ver is gegaan, maar hij is nog altijd in de veilige zone.’

Conservatieve contrarevolutie? Verkeerd gedacht

De conservatieve contrarevolutie waar Orbán in 2016 nog zo vol van was – hij noemde 2016 “het jaar van vrijheid”, met Trump en Brexit – lijkt niet meer zo zeker. 2017 zou het jaar van de oogst worden. Een ontwaking van de naties van Europa. Een mars in dezelfde richting.

Maar de relaties met president Trump blijken niet zo makkelijk als verwacht. ‘Orbán dacht dat Trump zijn aanval op de CEU zou steunen omdat George Soros ook Trumps vijand is’, zegt Gergely. ‘Verkeerd gedacht. De reactie van de VS was heel sterk: handen af van Amerikaanse belangen in het buitenland. Amerikaanse invloed in Europa is nog altijd belangrijker dan Trumps vete met Soros. Dat moet ontnuchterend zijn geweest voor Orbán.’

‘Een overwinning voor Le Pen zou een ramp zijn voor Hongaren die democratie en rechtsstaat willen beschermen tegen Orbán.’

Nu zouden ook de Franse en Duitse verkiezingen niet uitdraaien volgens zijn voorspelling. ‘In Duitsland zou AfD misschien het parlement niet eens halen’, zegt Gergely. ‘In Hongarije wordt al druk gespeculeerd dat, als Merkel het haalt, ze zal stoppen met vriendelijk te zijn tegen Orbán. Merkel is Orbáns fratsen beu, maar ze wil dit conflict niet voor de verkiezingen omdat ze in een alliantie zit met haar Beierse zusterpartij CSU, die goede banden heeft met Orbán. Als Schulz bondskanselier wordt, hoeven we niet eens te speculeren. Hij is een aartsvijand van Orbán.’

De Duitse verkiezingen kunnen dus niet goed uitdraaien voor Orbán. Voor de tweede ronde van de Franse presidentsverkiezingen op 7 mei houdt Márton Gergely wel zijn hart vast: ‘Een overwinning voor Le Pen, het kan zomaar even gebeuren in één op één gevechten. Orbán zou zijn visie op de EU als een “Europa van de naties”, zonder inmenging vanuit “Brussel” in de interne autoritaire ontwikkelingen, makkelijker kunnen doorduwen.’

Het protest in Hongarije zou alleen achterblijven, overgeleverd aan Orbán, zonder diplomatieke steun uit “Brussel”.

De nieuwe Hongaarse generatie van protest

De druk uit Brussel is een rimpeltje voor Orbán, maar de protesten in de straten van Boedapest zijn een golf. Sinds een paar weken komen met de regelmaat van de klok tienduizenden mensen op straat, vooral in Boedapest. Gisteren, de dertiende verjaardag van de toetreding van Hongarije tot de EU, opnieuw. Ze droegen Hongaarse en Europese vlaggen, en scandeerden “Europa!”.

‘Als je weet dat er bij de sluiting van Népszabadság slechts een paar honderd mensen demonstreerden, dan weet je dat 50.000 deelnemers ongelooflijk is, uniek sinds Fidesz de macht overnam in 2010’, zegt Pardavi. ‘Als Orbán gestopt wordt, zal het vooral in Hongarije gebeuren, niet in Brussel.’

Waarom? Omdat de Europese sancties die echt een verschil zouden maken – bijvoorbeeld de inhouding van Europese financiële steun – de Hongaarse bevolking zwaar zouden treffen, ook de Hongaren die nu massaal de straat opgaan tegen Orbán en die Europa roepen om hulp.

En omdat in Brussel inhakken op Orbán zonder back-up in Hongarije contraproductief werkt. Het zou passen in Orbáns verhaal van inmenging in de nationale soevereiniteit van Hongarije.

Orbáns passage in het Europees Parlement was een uitgekiende strategie om de aanvallen van de “Europese elite”, zoals Verhofstadt, uit te lokken en te tonen aan zijn Hongaarse achterban.

Orbán genoot van elke minuut van de aanvallen van de Europarlementsleden. Het leek wel alsof hij wilde dat zijn Hongaarse achterban hem daar zou zien, in het hol van de leeuw, stevig van zich afbijtend en strijdend voor Hongarije. In Hongarije cultiveert Orbán het imago van een visionaire en heldhaftige leider die opstaat tegen “Brussel”. Zijn geniepige lachjes tijdens Verhofstadts vurige speech logen er niet om. Het doet vermoeden dat Orbáns passage in het Europees Parlement niet moedig was, maar een uitgekiende strategie om de aanvallen van de “Europese elite”, zoals Verhofstadt, uit te lokken en te tonen aan zijn Hongaarse achterban.

‘Deze keer klonk hij in Brussel zoals hij altijd in Hongarije klinkt’, zegt Márta Pardavi. ‘Met de grote samenzwering die hij telkens opnieuw vermeldt in zijn wekelijkse radiospeech op vrijdag: “George Soros financiert Hongaarse ngo’s om rechtszaken aan te spannen tegen de Hongaarse regering, om het grenshek neer te halen en één miljoen migranten per jaar ongecontroleerd naar Hongarije te laten komen. Brussel helpt hen daarbij.” Vier vijanden samen geklutst tot één samenzweringscocktail. En Hongarije, onder leiding Orbán, als baken van verzet.’

Dat kadert in zijn verkiezingsstrategie voor 2018. ‘In de huidige situatie ziet het ernaar uit dat Orbán de verkiezingen van 2018 weer zal winnen’, zegt Gergely. ‘Er is een situatie ontstaan van groot centrum – Fidesz – en twee randen: de socialisten en de ultranationalisten. Die twee randen zullen nooit samenwerken. Fidesz is altijd nodig om te regeren.’

‘Orbán moet dat centrum dus zo groot mogelijk houden. Fidesz heeft twee miljoen trouwe gelovigen. De kerk is Fidesz, de paus is Orbán. Hij moet ervoor zorgen dat de twee miljoen genoeg zijn om de meerderheid te behouden.’

Dit plan kan enkel instorten met een nieuwe politieke beweging in het centrum. En het zou wel eens kunnen dat die vandaag is opgestaan.

‘De recente demonstraties bewijzen dat er een nieuwe geest door Hongarije waart’, zegt Pardavi. ‘Veel jonge studenten nemen deel. Ik dacht dat er onder studenten veel apathie was. De slogans zijn ook nieuw. Ze gaan over de banden tussen Orbán en de Russische president Poetin. Mensen hebben schrik dat Orbán het land richting Rusland stuurt.’

Ook Gergely nam deel aan de protesten en voelde iets nieuw: ‘Orbán is nu 53. De twintigers in de protesten hebben hem nooit gekend als de jonge rebel tegen het communisme. Ze kennen hem als de oude, grijze, machtsgeile, autocratische, arrogante en gênante “communist”. Een beetje zoals Verhofstadt hem beschreef in het Europees Parlement. Voor het eerst werd zo’n grote groep jonge Hongaren zichtbaar die Orbán zien zoals het Westen Orbán ziet.’

In Hongarije kan een liberale volksbeweging het anti-establishment sentiment capteren, tegen een autoritaire figuur als Viktor Orbán die al jaren profiteert van zijn positie in het establishment.

Er is inmiddels een politieke partij die de spontane volksprotesten wil vertalen in politieke macht na de verkiezingen van 2018: Momentum. Overal in Hongarije overplakten hun activisten het woord “Brussel” in de “Stop Brussel”-affiches met de woorden “Moskou” en “Orbán”. Propagandacorrectie, zo noemen ze hun actie.

Veel mensen zijn op zoek naar politieke vernieuwing. Traditionele partijen worden weg gevaagd. Veel Hongaren willen niet kiezen tussen socialisten die het beleid doorvoerden waartegen Orbáns populisme een reactie is, een ranzig extreemrechts en een centrum dat bezet wordt door een autoritaire leider.

Een politieke beweging als Momentum kan wel varen in het huidige anti-establishment klimaat in Europa. Tot nu toe worden de vruchten daarvan vooral door extreemlinkse of extreemrechtse partijen geplukt, maar in Hongarije zou een liberale volksbeweging het anti-establishment sentiment kunnen capteren tegen een figuur als Viktor Orbán die zich profileert als anti-establishment, maar in werkelijkheid al jaren profiteert van zijn positie in het centrum van het establishment.

Lees ook dit commentaar met een antwoord op de vraag waarom Viktor Orbán in de rechtse mainstream wil blijven, maar toch een sterk extreemrechts wil zien.