Vloekende vrouwen zijn klaar met het patriarchaat

De verstrenging van de abortuswet in Polen stak de lont in het kruitvat. ‘Rot op!’, klinkt de protestkreet van vrouwen in het hele land tegen regering en Kerk. Vrouwen vragen niet meer, ze eisen hun rechten op. ‘We zijn eindelijk ontwaakt. De culturele revolutie is op gang gekomen.’

Karolina ging eind oktober, net als duizenden anderen, de straat op. Gewapend met een stuk karton waarop een vagina met een uitgestoken middelvinger pronkte, met rode bliksems op haar wangen getekend en een zoutoplossing tegen traangas op zak. Ze voegde zich bij de omvangrijkste protesten in Polen sinds het verzet van de vakbeweging Solidarnosc tegen het communisme in de jaren tachtig. Er was geen andere weg.

De oorlog tegen het patriarchaat in Polen is een feit. Op 22 oktober besliste het Poolse Grondwettelijk Hof dat abortus bij zware of dodelijke schade aan de foetus in strijd is met de grondwet. Ook al gebeurde 98 procent van de 1170 abortussen die vorig jaar binnen de wettelijke voorwaarden werden uitgevoerd precies om die reden. Zwangerschapsonderbreking is nu zo goed als volledig verboden.

De reactie van vrouwen die voor vrije keuze (‘pro-choice’) zijn, was goed hoorbaar en zichtbaar op de spandoeken: ‘Fuck PiS’, doelend op de rechtsconservatieve regeringspartij, en ‘Als ik een abortus wil, zal ik die krijgen’. Karolina brak haar zwangerschap af, thuis, tussen de protesten door.

‘Ik wilde nooit moeder worden. Toen bleek dat ik zwanger was, wist ik precies wat ik wilde doen.’ Ze haalden Arthrotec bij een apotheek, een middel tegen arthritis dat ook weeën opwekt. ‘Ik ben volwassen. Ik weet zelf wat het beste voor me is.’

Toch denken sommige politici en de Poolse katholieke kerk het tegenovergestelde. Zij zijn al drie decennia bezig met de inperking van de vrouwenrechten in Polen.

Politiek en ultrakatholiek

Dat begon na de val van het communisme in 1989. Toen verloren vrouwen het recht op abortus vanwege een moeilijke sociale situatie. ‘Het was een grote teleurstelling. We hoopten dat de overgang naar een democratisch systeem meer vrijheid met zich mee zou brengen’, vertelt Wanda Nowicka, politica en oprichtster van de Federatie voor Vrouwen en Gezinsplanning, die voor vrouwenrechten vecht. ‘Maar de trend was net omgekeerd. Er was een ongeschreven overeenkomst tussen de bisschoppenconferentie en de politieke elite die de terugkeer naar de conservatieve samenleving vooropstelde.’

‘We waren terneergeslagen’, vertelt Nowicka. ‘Sinds 1956 al hadden we een vrije, liberale abortuswetgeving. Vrouwen van over heel Europa kwamen naar Polen om hun zwangerschap te onderbreken. Maar sinds de komst van de strikte abortuswetgeving in 1993, die abortus alleen toeliet bij een verkrachting, een levensbedreigende situatie of zware schade aan de foetus, moeten Poolse vrouwen zelf hun plan trekken.’

Sinds 2015 gaat het van kwaad naar erger op het vlak van voortplantingsrechten in Polen. De Regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) en de ultrakatholieke groep Ordo Iuris, die vele politici manipuleert, hebben de voorbije jaren verreikende beperkingen doorgedrukt: anticonceptie wordt niet meer terugbetaald en de morning-afterpil is alleen nog op voorschrift verkrijgbaar – op voorwaarde ook dat de voorschrijvende arts geen gewetensclausule heeft ondertekend.

Seksuele voorlichting op scholen is onbestaand, omdat het zogenaamd pervers zou zijn en kinderen sneller aan seks zou doen beginnen (ook al tonen studies het tegenovergestelde aan). Op zwangerschapsafbreking rust al lang een enorm stigma. Deze medische procedure wordt doorgaans voorgesteld als moord op een ongeboren kind.

De beslissing van het Grondwettelijk Hof eind oktober was de druppel die de emmer deed overlopen. Vrouwen zijn nu vastberaden: het is hoog tijd om de vicieuze cirkel van de mannelijke repressie te doorbreken. ‘We laten ons niet meer doen!’, schreeuwen ze. En ze menen het echt, dit keer.

Vloeken als een vrouw

‘We zijn eindelijk ontwaakt. De culturele revolutie is op gang gekomen. Je kan de klok niet meer terugdraaien’, vindt Karolina Domagalska, journaliste en maakster van de podcast over abortus Cos na A, ‘Iets met een A’. ‘Vrouwen zien eindelijk in dat ze niet meer braaf hoeven te zijn, dat ze geen toestemming meer moeten vragen om te beslissen over hun leven, hun lichamen.’ Iedereen die denkt dat hij in plaats van vrouwen mag beslissen moet maar ‘oprotten’, dat is de hoofdeis van de betogingen. Die pronkt op de monumentale spandoeken en wordt gezongen in allerlei remixen van bekende liedjes, samen met andere scheldwoorden. Sommigen reageren verontwaardigd. ‘Het is toch niet nodig om zo te vloeken? Zo’n mooie vrouw en zo vulgair, niet te geloven!’

‘Vrouwen zijn niet meer van plan om zich te schamen voor wat ze doen en om stil te zijn, zoals hen werd aangeleerd.’
Marta Niedzwiedzka, psychologe en sekscoach

‘Maar wat moeten we godverdomme doen? We zijn allemaal megapissig. Als je woedend bent, ga je toch niet met een opgeheven vingertje voor iemands neus staan en zeggen: “Excuseer, ik ben het niet eens met u”? Nee, je gaat fuck you zeggen’, zegt de dertigjarige Ola in haar podcast Ej, dziewczyny, Helaba, Meiden.

Schelden helpt om de woede los te laten. ‘Het geeft je enorm veel energie’, zegt Ola’s collega-podcastmaakster Karolina Domagalska. ‘Ik heb al zoveel keren “My body, my choice” herhaald. Maar pas toen ik “oprotten” begon te scanderen, ervoer ik een enorme voldoening.’

Ook activiste en schrijfster Klementyna Suchanow, die de laatste jaren de activiteiten van ultrakatholieke organisaties over de hele wereld onder de loep nam en in een boek beschreef, vloekt nu wanneer ze maar kan. ‘Niet omdat ik vulgair ben, maar om mijn ongenoegen op een sterkere manier uit te drukken. De regerende partij heeft burgers jaren aan een stuk straal genegeerd. Nu is het echt te ver gekomen. De staat verkeert in een toestand van totaal verval. Vloeken lijkt de enige manier om mensen te laten ventileren en om de regering te doen luisteren. Het lijkt alsof we allemaal een taalkundige shock moeten ondergaan om dan met een schone lei te beginnen, een nieuwe taal te creëren en daarmee ook een nieuwe werkelijkheid.’

Dat vindt ook Marta Niedzwiedzka, psychologe en de eerste sekscoach in Polen. ‘De schreeuw zorgt voor catharsis. Vrouwen gaan nu zo wild tekeer omdat er geen andere manier is om de transgenerationele onderdrukking uit hun systeem te krijgen. Ze schreeuwen niet alleen namens zichzelf maar ook namens hun moeders en grootmoeders.’

De massale opstand van vrouwen is volgens de psychologe een significante doorbraak. ‘We zijn getuige van een enorme groei van vrouwelijk zelfbewustzijn. Vrouwen zijn niet meer van plan om zich te schamen voor wat ze doen en om stil te zijn, zoals hen werd aangeleerd. Ze willen de onderdanige houding, die ze met de moedermelk ingezogen hebben, van zich af werpen, omdat ze klaar zijn met dit geïnternaliseerde patriarchaat.’

Groter verhaal

Het agressieve optreden van de politie en het geweld van de “verdedigers van de Kerk” zorgden ervoor dat na drie intensieve weken van protest minder mensen op straat begonnen komen. Maar dat wil niet zeggen dat het enthousiasme is weggestorven.

Het protest is sowieso veel luider geworden. ‘De huidige revolutie draait niet meer uitsluitend om het recht op abortus, maar om vrijheid’, vindt Marta Lempart van de vrouwenrechtenbeweging Ogólnopolski Strajk Kobiet (Nationale Vrouwenstaking). Het is nu tijd om de collectieve woede een plaats te geven in een groter verhaal, stelt psychologe Niedzwiedzka. ‘Het patriarchaat onderdrukt niet alleen vrouwen, maar iedereen die en alles dat zwakker is’, duidt ze. ‘Denk aan de vervolging van de LGBTI+-gemeenschap of aan de vernietiging van het oerbos van Białowieza. Wij, vrouwen, holebi’s, ecologen, zitten allemaal in hetzelfde schuitje. We hebben politici nodig die alle onderdrukte groepen zullen vertegenwoordigen.’

Die nieuwe politieke klasse zou eindelijk afstand moeten nemen van de katholieke kerk in Polen, die zich te veel met het privéleven van de burgers bemoeit, vinden jonge betogers. ‘Fuck het concordaat, fuck het Compromis’, was te horen tijdens demonstraties. De leuzen verwijzen naar die merkwaardige, ongeschreven maar ingrijpende overeenkomst tussen politieke elite en de Kerk, na de val van het communisme. De geestelijken boden hun steun bij de overgang naar een vrijemarkteconomie en bij de latere integratie met de Europese Unie. In ruil beloofden de politici om vrouwen- en LGBTI+-rechten in te perken.

‘Dit sociaal contract brokkelt nu voor onze ogen af’, merkt feministe en hoogleraar Agnieszka Graff op in een essay op OKO.press, een online medium voor onderzoeksjournalistiek. Jongeren stellen het bestaan van het Grote Compromis in vraag. ‘Het is nergens opgeschreven, het staat niet in de geschiedenisboeken’, schrijft ze. Maar voor de generatie vrouwen die de transformatie meemaakte, was de impact ervan duidelijk zicht- en voelbaar.

‘Er is een nieuwe, compromisloze speler binnengekomen: generatie Z. De twintigjarigen doen alsof ze nog nooit van het Grote Compromis hebben gehoord. (…) Ze schrijven samen geschiedenis en zijn zich daarvan bewust. Binnenkort zal iemand hun daden van afvalligheid tellen, en het zal blijken dat het er duizenden waren.’

Ook Suchanow, de vloekende activiste en schrijfster, vestigt al haar hoop op de progressieve jongeren. ‘Tijdens pro-choice- betogingen vier jaar geleden vroegen we ons af waar de jeugd bleef. Nu weet ik dat het hun tijd nog niet was. Het was hun taal niet. Vandaag kunnen ze zich helemaal uitleven; de creativiteit die uit de zee van kartonnen protestbordjes opspat is geweldig.’ Je ziet er gevoel voor humor en verwijzingen naar hun cultuur en naar internetmemes op. Zeker die laatste verwijzingen maken sommige leuzen onbegrijpelijk voor de oude politieke elite, die nog in de analoge wereld leeft.

‘De middelbare scholieren die nu op straat komen zijn heel goed op de hoogte van de huidige situatie in Polen en van de globale problemen’, weet Suchanow. ‘Je kan op hen rekenen bij kwesties als klimaatverandering en de discriminatie van LGBTI+. Ze zijn ook goed thuis in politiek. Vroeger was dat niet het geval, het politieke bewustzijn van jongeren was erg laag. Misschien is de identiteit van die jongeren nog niet helemaal gevormd, maar ze hebben een frisse blik. Die hebben we nu erg nodig. Want ik heb het gevoel dat de oudere generatie, die gewend is aan allerlei soorten compromissen, een beetje afgestompt is.’

Suchanow had twee jaar geleden al het idee dat alleen een bondgenootschap tussen vrouwen en de assertieve jeugd een echte revolutie in gang kon zetten. ‘Ze zullen voor een duurzame metamorfose van de hele Poolse samenleving zorgen. Ik zie het gebeuren, wanneer ze dertigers en veertigers worden en de macht beginnen overnemen.’

Zusterschap

Polen heeft nog een lange weg af te leggen. ‘Intussen moeten we steun bij elkaar zoeken’, vinden podcastmaakster Ola en vele anderen. De groeiende solidariteit was afgelopen zomer al zichtbaar. Toen demonstreerden veel Polen tegen de aanhouding van de niet-binaire LGBTI+-activiste Margot van het collectief Stop Bzdurom, Stoppen met Flauwekul, dat desinformatie over de LGBTI+-cultuur bevecht.

Margot werd op een ochtend in juli in pyjama naar een politiebureau meegesleurd. Ze werd beschuldigd van vandalisme: ze zou een wagen vernietigd hebben van een anti-abortusorganisatie die homofobe inhoud promootte. Mensen toonden hun steun voor Margot tijdens betogingen en scandeerden: ‘Wanneer de staat me niet beschermt, zullen mijn zussen achter me staan’ en ‘je zal als vrouw nooit alleen lopen’.

Deze leuzen behoorden ook tot het vaste repertoire van de demonstraties deze herfst. ‘Het idee van zusterschap is nu sterker dan ooit’, zegt journaliste Domagalska. ‘De protesten tegen de verstrenging van de abortuswet maakten een sterke vrouwelijke energie los.’

Poolse vrouwen zijn met een inhaalbeweging bezig, observeert ze: ze worden zich steeds bewuster van hun eigen seksualiteit en rechten, net als de radicale Amerikaanse feministische groepen vroeger. ‘We hebben die fase van zelfexploratie nooit gehad. In de Verenigde Staten kwamen vrouwen bijvoorbeeld bij elkaar om elkaars vagina met spiegeltjes te bekijken. Ze stelden ongemakkelijke vragen, ze eisten betere gynaecologische hulp. In Polen werden die behoeften nooit eerder luidop uitgesproken. Maar we gaan die richting uit. We zijn ontwaakt. We blijven niet meer stilzitten.’

De zusterlijke steun zorgt er nu al voor dat vrouwen minder bang zijn om in het openbaar over hun abortus te praten. Op de laatste vrijdag van oktober, toen 100.000 mensen op straat kwamen ondanks de pandemie, vond er in Warschau een groepscoming-out plaats. Domagalska: ‘Het was absoluut fascinerend om te zien. Vrouwen kwamen naar voren, namen de microfoon en vertelden over hun ervaring. We kunnen hier over een precedent spreken.’

De coming-out met abortusverhalen werd georganiseerd door het Aborcyjny Dream Team, een collectief dat hulp biedt bij zwangerschapsafbreking en dat vecht tegen het stigma. Sinds afgelopen zomer trainen ze vrouwen die hun “zusters” willen helpen bij een thuisabortus met behulp van medicijnen, net als de socorristas in Argentinië. Ze publiceren ook abortusverhalen, zoals dat van Karolina, op hun website. ‘Want het vertellen van en luisteren naar deze ervaringen heeft een enorme sterkte: het verdrijft het stigma rond abortus, het laat andere vrouwen zien dat ze niet alleen zijn. Dat ze nooit alleen zullen zijn. Wij, de zusters, zullen aan hun zijde staan.’

Deze analyse werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.