‘Vrede bestaat in Guatemala enkel op papier’

Het land van de eeuwige lente leeft met de nalatenschap van een 36-jaar durende burgeroorlog die duidelijk zijn sporen heeft nagelaten. Wat begon in de jaren zeventig met volksopstanden, groeide uit tot een aanslepende militaire onderdrukking.

De bevolking, waarvan ruim veertig procent van inheemse afkomst, was de uitbuiting voornamelijk op de zogenaamde fincas de mozo zat. Dit waren grote plantages waar mensen vanuit de bergen tijdens het oogstseizoen zich als loonslaven een ongeluk werkten.

Meer dan 200.000 Maya-indianen werden vermoord

Hele families trokken naar de hete kuststreken om, niet zelden, met minder leden van het gezin terug te keren. De arbeidsomstandigheden waren funest voor velen, het loon schaars. Het verzet groeide, mensen begonnen zich te verenigen, te organiseren, wat uitmondde in een massaal protest.

Er werd ingegrepen met militair geweld, dat begin jaren tachtig geleid heeft tot een genocide van de Maya bevolking waarbij meer dan 200.000 mensen het leven lieten. Het signaal was duidelijk, zij die tegen de status-quo waren, liepen het risico vermoord te worden. Een regime dat angst inboezemde. Mensen hielden zich stil en dachten wel na voordat ze wat zeiden.

Eind 1996 werden de vredesakkoorden getekend en was er hoop op herstel. Vele vluchtelingen die de terreur ontvlucht waren en in buurland Mexico gezeten hadden, keerden terug naar eigen bodem met herwonnen hoop. 

Ongeveer gelijk met het tekenen van de akkoorden werden er een aantal hervormingen doorgevoerd die de economie moesten stimuleren. Neoliberale vrijhandelsverdragen werden opgesteld en ingevoerd. De poorten werden opengezet voor vrij internationaal handelsverkeer, vooral vanuit de VS en buurland Mexico. Ook buitenlandse investeringen werden steeds meer aangemoedigd. 

Papieren vrede, dagelijks geweld

Maar aan de scheve verhoudingen waar de mensen schoon genoeg van hadden in de jaren zeventig is na de vredesakkoorden weinig veranderd. De economie die de nodige stimulans nodig had, bestaat in Guatemala voor meer dan zestig procent uit de informele sector. Het land kent de laagste belastinginkomsten uit heel Latijns-Amerika en enorme buitenlandse schulden.

Bestuurlijke onmacht en de angst die de jaren van de oorlog achterlieten creëren een “uitstekende” context voor bendes, corruptie, geweld en straffeloosheid.

Daarbij komt een overheid die niet bij machte is het land te besturen, samen met de angst die de jaren van de oorlog achterlieten. Samen creëert dat een “uitstekende” context voor bendes, corruptie, geweld en straffeloosheid.

‘Vrede kennen we nog niet. Ze bestaat op papier, maar dit is niet de realiteit die we dag in dag uit leven. Guatemala kent geen vrede, en daar zijn wij, het volk, de dupe van’, zegt een Maya-leider uit de regio van Nebaj, een van de ergst getroffen regio’s ten tijden van de oorlog. 

Het is een geluid wat je niet zelden hoort. Het aantal geweldsdelicten is extreem hoog en zelden wordt een zaak opgelost. Deze straffeloosheid maakt dat er geen einde aan lijkt te komen. De huidige regering had er, samen met het binnenhalen van buitenlandse investeringen, nochtans een prioriteit van gemaakt om de georganiseerde misdaad aan te pakken.

In Concepción Chiqurichapa, niet ver van Quetzaltenango, spreek ik met Idalia Goméz. Een jonge Maya vrouw die de situatie in haar dorp langzaam ziet veranderen. ‘Waar jaren geleden het geweld van de bendes zich vooral in de hoofdstad afspeelde, merken we hier nu ook dat het geweld toeneemt’, zegt ze. ‘Het was hier altijd gemoedelijk en er gebeurde nooit iets ergs, maar je merkt dat het verandert.’

In Nebaj loop ik over droge straten langzaam de bergen in en begeef mij net buiten de stad op een smal bergpaadje. De huizen liggen meer verspreid en er zijn kleine stukken grond verdeeld waar voedsel verbouwd wordt. Ik loop tegen twee jonge jongens aan en we raken aan de praat.

Ivan, de oudste van twee blijkt net gedeporteerd te zijn vanuit de VS. Hij heeft de drie maanden lange tocht, van Guatemala door Mexico en de woestijn naar Amerika overleefd, maar werd bij de illegale oversteek bij aankomst meteen opgepakt en teruggestuurd naar zijn thuisland. Binnen drie uur was hij weer op eigen bodem. ‘We gaan om te werken, en nemen alles wat we maar tegenkomen aan’, zegt hij.

‘Het is moeilijk hier, als je niet gestudeerd hebt, kan je geen gewoon werk vinden. Maar ik moet voor mijzelf zorgen. Een studie kan ik niet betalen, mijn pleegouders ook niet, wij zijn arm.’

Na de drie maanden lange onderweg, werd Ivan in de VS opgepakt. Binnen drie uur was hij weer op eigen bodem.

Hij staat hiermee symbool voor de jonge generatie in Guatemala die opgroeit met de gevolgen van maatschappelijke ongelijkheid waar discriminatie onderdeel van is. De kansen voor jongeren uit het arme milieu zijn nihil, met een economie die voor het overgrote deel informeel is en waar de kracht van de bendes groter lijkt dan ooit, lijkt voor velen de Amerikaanse droom de uitkomst. Uitgerekend diegenen die wat willen, vertrekken. 

Ivan zit echter wel met een schuld van 6000 dollar voor het betalen van een coyote, een zogenaamde helper die immigranten helpt bij de oversteek. Dit geld denken de immigranten snel af te kunnen betalen bij aankomst, bij mislukking rest een schuld die voor de meesten niet te betalen is.  

‘Ik doe er alles aan om mijn schuld te betalen en om een volgende poging te bekostigen’, vervolgt Ivan. Hoe, dat is vraag. Hij hakt nu hout op eigen land om mee te koken en zijn huisje mee warm te houden. Betaald werk heeft hij niet. 

Weerbarstige realiteit

In de zachtgroene bergen in het noorden van Quiché, waar de vrouwen op blote voeten lopen en gemeenschappelijke aankondigingen voor het dorp door een megafoon verspreidt worden, ver weg van de stad, lijkt het erop of we een tijdreis gemaakt hebben.

Dit is een deel van het land waar vluchtelingen uit de burgeroorlog grond toegewezen hebben gekregen vanuit de overheid om te wonen. We zijn in Zona Reyna.

De middelste broer van de familie waar ik verblijf is verstandelijk gehandicapt. Ze spreken in hun eigen taal: één van de 22 Mayatalen die er in Guatemala gesproken worden. De vloeren zijn van zand, het dichtstbijzijnde commerciële centrum op zo’n vijf uur rijden over hobbelige slecht onderhouden wegen. Maar er is televisie via schotelantennes en enkele jongeren hebben een simpele smartphone. Het lijkt idyllisch. 

De gemeenschap waar ik verblijf wekt zijn eigen stroom op door waterkracht en zonne-energie. Ze wil haar eigen middelbare school oprichten in de regio, zodat de jeugd in eigen regio door kan leren. Het zijn mensen die initiatief tonen en als gemeenschap de zaken goed georganiseerd hebben. De realiteit is echter weerbarstiger.

De lokale burgemeerster onderhandelt over de verjoop van de gemeenschappelijk grond waar de mensen wonen sinds de vredesakkoorden, aan multinationale bedrijven voor exploitatie. Zonder consultatie.

Mensen die hier inmiddels al weer bijna twintig jaar leven, zien een onzekere toekomst tegemoet. ‘We leven in een democratie, maar de praktijk is anders’, klaagt Candelaria in een donkere hut. ‘Maar we zijn georganiseerd, we vergeten niet wat er in de oorlog is gebeurd, wij hebben ook rechten’, vervolgt ze.

Lolita Chavez, een inheemse leider en activiste uit Quiché, is begaan met het lot van de mensen uit Zona Reyna. Zij zet zich in voor hervormingen van de staat en vecht tegen de discriminatie en onrechtmatige onteigening van land. Zij is jaren het gezicht geweest van CPK (Consejo del Pueblos Kiché). Niet zonder gevaar. In 2012 werd er een aanslag gepleegd op haar leven.

‘We moeten weerstand bieden om te kunnen overleven.’

Intimidatie en bedreigingen maken nog steeds deel uit van haar dagelijkse leven. Toch ziet zij het duidelijk voor ogen. ‘We moeten weerstand bieden om te kunnen overleven. Volgens haar hebben onderdrukking en uitbuitingen lang genoeg geduurd. ‘Het is goed dat mensen zich leren uitspreken en daarmee op komen voor hun rechten.’

Zij is er één van velen. Zij heeft een aanslag op haar leven overleefd, maar blijft aandringen op verandering. Anderen zijn opgesloten in de gevangenis en blijven hopen op gerechtigheid. Over het algemeen zijn het gefragmenteerde geluiden uit verschillende delen van het land. Voortkomend uit verschillende conflicten, allen met een eigen context. Maar toch is er een gezamenlijk leed. De gepolariseerde samenleving heeft een duidelijke stem gevonden die door de gehele samenleving gedragen wordt.

Dat eensgezind geluid klinkt sinds eind april dit jaar over heel Guatemala. De jeugd heeft zich via social media verenigd naar aanleiding van een naar corruptieschandaal. Het was de druppel die de emmer heeft doen laten overlopen.

De vicepresident Baldetti is afgetreden en de bevolking eist nu dat ook de president, die een aandeel had in de genocide in de jaren tachtig, aftreedt. Het lijkt er op dat onderlinge verschillen vervagen en mensen een gezamenlijk doel nastreven: het afzetten van de president en een hervorming van de staat. Het is genoeg! Basta ya!