Wacko taco's en sombere sombrero's. Mexico verzuipt in armoede, corruptie en geweld

Hoe verbijsterd ben jij als Trump weer aan het tweeten gaat? Vind je zijn uitspraken doorgaans dwaas, misselijk of zelfs fantastisch angstaanjagend? Heb je voor het eerst in je leven het gevoel dat je moet gaan betogen, tegen de president van een land aan de andere kant van de oceaan nota bene? Hoe zou het dan zijn om vandaag in Mexico te wonen, met Trump als gestoorde buurman die agressief in je nek staat te hijgen? Ik trok erheen en kocht plotseling de politie om. Verderop lees je waarom.

Daar was hij dan: de eerste grote Mexicaanse protestmars tegen Trump. Meer dan tienduizend burgers trokken op zondag 12 februari in Mexico-Stad de straat op om hun verontwaardiging te uiten over de nieuwe Amerikaanse president. In andere Mexicaanse steden deden duizenden die dag hetzelfde.

Hoewel Trump op 12 februari nog maar drie weken aan de macht was, kwam de reactie van de Mexicanen nog betrekkelijk laat. Trump nam hen al maandenlang, van bij het begin van zijn campagne, stevig onder vuur. Hij noemde Mexicaanse migranten botweg criminelen en verkrachters, beloofde miljoenen Mexicanen zonder papieren terug te sturen en op de grens een hoge muur te bouwen, die bovendien door de zuiderburen betaald moet worden. Trump stuurt ook aan op een handelsoorlog. Hij wil hoge tarieven heffen op producten die vanuit Mexico worden ingevoerd en zet Amerikaanse bedrijven onder druk om Mexico te verlaten, zodat de jobs er wegvloeien richting VS.   

Een kanker van kartels

Dat de mars tegen Trump niet meteen op de eerste dag van zijn presidentschap werd gehouden, komt doordat de Mexicanen nog heel wat andere problemen hebben om zich over te verontwaardigen. Problemen dichter bij huis, midden in de eigen samenleving. 

De inkomensongelijkheid in Mexico is enorm: je ziet er grote luxe en rauwe ellende, zorgvuldig afgescheiden van elkaar door, jawel, hoge muren.

Mexico is zestig keer groter dan België en telt meer dan 120 miljoen inwoners. Ongeveer de helft daarvan leeft in armoede. De inkomensongelijkheid is er enorm: je ziet er grote luxe en rauwe ellende, zorgvuldig afgescheiden van elkaar door, jawel, hoge muren, stevige hekken en gewapende guards.

Tussen 2007 en 2014 stierven in Mexico meer dan 140.000 burgers door geweld. Dat is meer dan in Irak en Afghanistan samen tijdens diezelfde periode. Daarnaast verdwenen er ook nog eens bijna 30.000 mensen in verdachte omstandigheden.

Al ruim tien jaar woedt er een oorlog tussen de Mexicaanse staat en de machtige drugskartels. In 2006 stuurde de toenmalige president Felipe Calderon 6.500 soldaten naar de staat Michoacan, op dat moment de thuisbasis van kartel La Familia, om het drugsgeweld er een halt toe te roepen. Maar de Mexicaanse drugsoorlog woedt nog steeds en het geweld nam nog toe.

Alles is toegestaan

Om de oorlog tegen de kartels te winnen, is zo goed als alles toegestaan, ook het schenden van mensenrechten.

Alle opponenten van de staat kunnen te maken krijgen met brutaal geweld van de politie, ook leerkrachten die simpelweg opkomen voor betere arbeidsvoorwaarden. 

De Mexicaanse autoriteiten deinzen er niet voor terug om zwaar geweld te gebruiken, te martelen of te moorden zonder proces indien de kartels daarmee ontmanteld worden. Maar die methoden zijn zo ingeburgerd dat ze niet alleen gebruikt worden in de strijd tegen drugscriminelen.

Alle opponenten van de staat kunnen te maken krijgen met brutaal geweld van de politie, ook leerkrachten die simpelweg opkomen voor betere arbeidsvoorwaarden. Op dat vlak moeten de ordediensten nauwelijks verantwoording afleggen en heerst er een cultuur van straffeloosheid. 

Daar komt bij dat het onderscheid tussen de staat en de kartels niet altijd even duidelijk is. Jarenlang bedreef de georganiseerde misdaad haar praktijken hand in hand met de politieke elite. Ook vandaag legt de criminaliteit beslag op delen van de politiek en de politie.

Het is dus geen eenvoudig verhaal van “de staat tegen de kartels”. Beide zijn in zekere mate verstrengeld, wat voor het oog van de wereld nogmaals gruwelijk duidelijk werd in de zaak-Ayotzinapa uit 2014, die nog altijd niet helemaal ontrafeld is.

Verbrand op de vuilnisbelt

Iets meer dan honderd studenten uit de lerarenopleiding van een hogeschool in Ayotzinapa reden op 26 september 2014 met een paar reisbussen richting Iguala, een nabijgelegen stad in de zuidelijke Mexicaanse staat Guerrero. Hun plan was om onderweg nog een aantal andere reisbussen in beslag te nemen en ermee terug te keren naar Ayotzinapa.

De zaak-Ayotzinapa uit 2014. Van 43 studenten werd nooit meer iets vernomen. 

Enkele dagen later zouden ze die bussen gebruiken om af te zakken naar Mexico-Stad, voor een mars ter herdenking van de massamoord op betogende studenten, gepleegd door het leger en de politie op 2 oktober 1968. Nadien zouden ze de bussen opnieuw inleveren bij de vervoersmaatschappijen waar ze ‘geleend’ werden – naar verluidt een traditie bij activistische studenten die oogluikend toegelaten wordt.  

Op het moment dat de studenten Iguala naderden, gaf de vrouw van de lokale burgemeester er een conferentie om haar eigen politieke ambities kracht bij zetten. Ze wilde de volgende burgemeester worden en de conferentie vormde een deel van haar campagne.

Op de ring rond Iguala werden de bussen met studenten afzonderlijk onderschept door de politie en onder vuur genomen. De studenten werden uit de bussen gejaagd met traangas en met kogels. Een aantal van hen stierf ter plaatse, sommigen konden vluchten, de anderen werden door de politie in voertuigen geduwd en meegenomen. Van die laatste groep, 43 studenten, werd nooit meer iets vernomen. 

Burgemeester van de gruwel

Volgens het officiële Mexicaanse onderzoek werden de studenten door de politie uitgeleverd aan leden van de lokale drugsbende Guerreros Unidos, die hen één voor één doodden, hun lijken verbrandden in een put op de vuilnisbelt en de overblijfselen ervan dumpten in een rivier. Na de bekendmaking van het nieuws over de verdwijning van de 43 studenten sloegen de burgemeester van Iguala en zijn vrouw onmiddellijk op de vlucht. Toen ze later gearresteerd werden op hun schuiladres, boden ze geen verzet. In het officiële Mexicaanse onderzoek werden ze aangewezen als opdrachtgevers van de gruweldaad.

Maar over dat officiële onderzoek naar de zaak-Ayotzinapa bestaan veel vragen. Meer dan honderd mensen werden gearresteerd, maar niemand werd veroordeeld.

Waarom de studenten zo wreed aangepakt werden en moesten verdwijnen, is nog steeds een raadsel. Was de burgemeester van Iguala bang dat de studenten de conferentie kwamen verstoren en wilde hij daar hardhandig een stokje voor steken? Kaapten de studenten zonder het te weten bussen die gevuld waren met heroïne, bedoeld om te smokkelen? Het zijn scenario’s die de ronde doen. 

Zolang er van de andere studenten geen spoor is, blijven de ouders hopen dat hun kinderen nog in leven zijn en ergens gevangenzitten.

Ook over de locatie die de bendeleden aanwezen als plek waar de studenten verbrand werden, een afgelegen vuilnisbelt, bestaat twijfel. Volgens forensische wetenschappers uit Oostenrijk en Argentinië, aangesteld om onafhankelijk onderzoek te verrichten, konden op die locatie wellicht geen 43 lichamen in een put tot as herleid worden op slechts een halve dag tijd.

Er werden ook geen sporen aangetroffen die te linken zijn aan de studenten. Tijdens de zoektocht in de nabije omgeving werden wel verschillende massagraven ontdekt, wat op zich al waanzinnig en veelbetekenend is. Maar ook daar werden geen sporen van de studenten blootgelegd.

Wel identificeerde het Oostenrijkse onderzoeksteam één student op basis van stukjes bot die gevonden werden bij de rivier waar de overgebleven as volgens de bendeleden werd gedumpt. Inmiddels vond het Oostenrijkse lab ook een vermoedelijke link tussen de daar teruggevonden resten en een tweede student.

Maar zolang er van de andere studenten geen spoor is, blijven de ouders hopen dat hun kinderen nog in leven zijn en ergens gevangenzitten.

President van corruptie en armoede

Hoewel veel vragen onopgelost blijven, wijst de zaak-Ayotzinapa op een afschuwelijke band tussen de Mexicaanse autoriteiten en de zware criminaliteit. Dat in het onderzoek nog steeds geen volledige klaarheid werd geschapen over de daders en het precieze lot van de slachtoffers, wordt de Mexicaanse president Enrique Pena Nieto fors aangerekend. 

Maar de zaak-Ayotzinapa is niet de enige reden waarom president Pena Nieto erg onpopulair is. Ook de aanhoudende corruptieschandalen in de Mexicaanse politiek, waarbij partijgenoten van de president betrokken zijn, worden hem kwalijk genomen.

En dat Donald Trump eind augustus uitgenodigd en ontvangen werd in Mexico-Stad, bovendien zonder dat Pena Nieto hem erg kritisch tegemoet trad, stuit de bevolking eveneens tegen de borst. 

Wat nog sterker doorweegt, is dat de armoede in Mexico steeg tijdens Pena Nieto’s ambtstermijn, die begon in 2012. Net voordien was het percentage van Mexicanen die onder de armoedegrens leven licht gedaald. Maar van 2012 tot 2014, de eerste periode van Pena Nieto’s presidentschap, steeg dat aandeel van 51,6 naar 53,2 procent van de bevolking.

Voor de periode daarna publiceerde de Wereldbank nog geen cijfers, maar we weten dat sinds 2014 stevig gesnoeid wordt door de regering. Het is onwaarschijnlijk dat de armoede daardoor teruggedrongen werd.

In de Mexicaanse begroting voor 2017 staan opnieuw voor omgerekend 11 miljard euro aan besparingen. Eén van de bezuinigingsmaatregelen is dat de overheid op termijn geen benzine meer zal subsidiëren voor de bevolking. Die maatregel zette Mexico in vuur en vlam in januari en leidde de aandacht af van Trumps eedaflegging als president.

Pijn aan de pomp

Mexico behoort tot de grootste olieproducerende landen ter wereld en pompt iedere dag meer dan twee miljoen vaten ruwe olie op. Die ruwe olie wordt verfijnd in raffinaderijen, wat naast andere petroleumproducten voornamelijk benzine en diesel oplevert. De hele Mexicaanse oliesector is in handen van de staat en wordt beheerd door overheidsbedrijf Pemex (Petroleos Mexicanos). Daardoor kan de overheid de prijs van benzine vrij bepalen, wat ze in het verleden ook deed: Pemex werd bewust gesubsidieerd om de prijs van benzine aan de pomp laag te houden.

Eind 2016 kostte een liter benzine in Mexico omgerekend 0,66 euro. In België was dat toen 1,41 euro, terwijl het mondiale gemiddelde tussen december 2016 en maart 2017 1,12 euro bedroeg.

Mexico behoort tot de grootste olieproducerende landen ter wereld maar het land ziet zich genoodzaakt om meer dan zestig procent van haar brandstof te importeren.

Maar de Mexicaanse olieproductie gaat jaarlijks achteruit, terwijl de vraag naar brandstof toeneemt. Dat de Mexicaanse olieproductie slinkt en op het laagste peil sinds lang staat, komt doordat er niet geïnvesteerd wordt in de infrastructuur. Die verslijt wordt steeds minder efficiënt. Om aan de grote vraag te kunnen voldoen, ziet de Mexicaanse overheid zich genoodzaakt om meer dan zestig procent van haar brandstof te importeren, voornamelijk uit de VS tegen de internationale marktprijs. 

Om nieuwe investeringen in de raffinaderijen mogelijk te maken en de olieproductie te vergroten, wil Pena Nieto de energiesector hervormen en de markt openen voor privé-spelers. Een onderdeel van die hervormingen is de subsidies voor Pemex terugschroeven en de prijzen aan de pomp opdrijven.

De subsidies voor Pemex branden immers een gat in de schatkist, terwijl hogere brandstofprijzen de markt aantrekkelijker zouden maken voor investeerders. Daarom kondigde de regering op 27 december aan dat de brandstofprijzen vanaf januari, amper een paar dagen later, met 14 tot 20 procent zouden stijgen. Begin januari sloeg de prijs van benzine dan ook op tot omgerekend 0,76 euro per liter. Deze prijsstijging, door de Mexicanen ‘el gasolinazo’ gedoopt, veroorzaakte een storm van protest in het hele land. 

Voor de Mexicaanse bevolking betekende de abrupte, nauwelijks aangekondigde prijsstijging de vonk die het vuur aan de lont stak in een maatschappij waar het politieke onbehagen al lang sluimerde. De gasolinazo werd ervaren als een rechtstreekse aanslag op de portemonnee, in tegenstelling tot de corruptie op de hogere echelons.

Dat de Mexicanen zo gevoelig zijn voor een stijging van de brandstofprijzen is logisch te verklaren. Het benzineverbruik ligt er hoog en de lonen zijn er laag. Gemiddeld verdient een Mexicaan 15 euro per dag en het minimuminkomen bedraagt 3,8 euro per dag. Wie het minimumloon verdient, kan op het einde van de dag dus kiezen tussen een paar liter benzine en een luttel mandje boodschappen, huishuur niet eens in acht genomen.

Uit onderzoek in 61 landen, uitgevoerd door Bloomberg, blijkt dat de Mexicanen en de Zuid-Afrikanen het meeste pijn lijden aan de pomp. In vergelijking met de 59 andere landen uit het onderzoek, waaronder China, Brazilië, de VS en veel Europese landen, besteden zij verhoudingsgewijs immers het grootste deel van hun inkomen aan benzine. 

Plunder eens een speelgoedwinkel

In januari braken naar aanleiding van de gasolinazo hevige onlusten uit, waarbij snelwegen geblokkeerd werden door boze truckers. Tankstations werden bezet en grote drommen mensen kwamen op straat om te betogen. Hier en daar werden winkels geplunderd en wasmachines, koelkasten en televisies naar buiten gesleept.

Op de avond voor Drie Koningen, wanneer kinderen in Mexico hun schoen zetten, werden ook speelgoedwinkels leeggehaald en liepen vaders met poppen, bouwpakketten en gezelschapsspelletjes de deur uit. Vier agenten werden via bewakingscamera’s betrapt toen ze geplunderde goederen in hun politiewagen laadden. Ze werden ontslagen. Honderden betogers en plunderaars werden gearresteerd en in de commotie die overal ontstond stierven een zestal mensen. 

Niet alleen truck- of taxichauffeurs waren woedend over de gasolinazo. De bevolking vreest immers dat er een domino-effect zal optreden en dat alles duurder zal worden. Nagenoeg alle producten moeten vervoerd worden en als het transport meer gaat kosten, zal dat doorgerekend worden aan de consument, is de redenering. Ook de prijs van melk en van tortilla’s zal dus opslaan.

Of zoals een taxichauffeur, de sombrero somber op het hoofd, het in het Engels uitdrukte toen ik hem sprak na een betoging in Mexico-Stad: ‘The price of a taco is going to be wacko.’

Of zoals een taxichauffeur, de sombrero somber op het hoofd, het in het Engels uitdrukte toen ik hem sprak na een betoging in Mexico-Stad: ‘The price of a taco is going to be wacko.’ Jesus, zo heette hij, was in de veertig, kwam uit Queretaro en vertelde dat hij twaalf uur per dag werkte en daarmee gemiddeld 350 à 400 pesos verdiende, een kleine twintig euro per dag. De stijging van de brandstofprijzen dwong hem ertoe nog harder en langer te werken, zei hij, want hij moest zijn familie onderhouden. 

Na de betoging nam ik een hybride taxi om het centrum van de stad te verlaten. Zo’n taxi’s rijden deels op elektriciteit en zijn doodnormaal in Mexico-Stad. Ze moeten een antwoord bieden op de grote luchtvervuiling. De chauffeur, Diego, een jongere man van een jaar of dertig, verklaarde dat hij het protest onzin vond. Volgens hem haalde het allemaal weinig uit en werden andere mensen er op de koop toe door gestoord. Wie de staat wil treffen, kan beter stoppen met belastingen betalen, dacht hij. 

Maar de protesten gingen niet over de gasolinazo alleen. De situatie werd aangegrepen om het hele functioneren van president Pena Nieto aan de kaak te stellen en zijn ontslag te eisen. Om de gemoederen te bedaren sprak Peno Nieto het volk toe via de televisie. Hij legde uit dat de maatregel samenhing met de stijgende internationale olieprijzen en dat als hij niet doorgevoerd werd, nog veel pijnlijker bezuinigingen zich zouden opdringen.

Dan zou bijvoorbeeld geknipt moeten worden in sociale programma’s en armoedebestrijding. Op termijn zou brandstof trouwens weer goedkoper worden door de competitie op de markt, beloofde hij. Bovendien werd aangevoerd dat subsidies voor brandstof vooral in het voordeel van de rijken zijn, aangezien zij er met hun benzineslurpende SUV’s het meeste van profiteren. Benzine duurder maken zou er ook voor zorgen dat mensen alternatieven zoeken voor de auto, het fileprobleem kleiner wordt, de luchtvervuiling vermindert en er meer ingezet wordt op groene energie.

In Mexico heerst evenwel de perceptie dat politiek een systeem van zelfbediening is en dat het opdrijven van de benzineprijzen en het openen van de brandstofmarkt een manier is voor politici om zichzelf te verrijken. Om dat beeld tegen te gaan en de gemoederen te bedaren, kondigde Pena Nieto aan dat ook tien procent bezuinigd zou worden op de hoogste lonen in de publieke sector, maar het verzet hield aan, met grote protestmarsen in verschillende steden. 

Normaal zou de gasolinazo in fases verlopen, met een eerste prijsstijging in januari en een tweede begin februari, om uiteindelijk in december 2017 de internationale marktprijs te bereiken. Maar door de onrust werd de tweede grote prijsstijging uitgesteld en bleef de markt nog gesloten.

Het blijft voor de Mexicanen dus in spanning afwachten wat er in de nabije toekomst op dat vlak zal gebeuren en met welke sociale en politieke implicaties. 

De tang van Trump

De armoede, het geweld, de corruptie, de uitholling van de politie en maatregelen zoals de gasolinazo leidden ertoe dat de Mexicanen tot nu toe niet echt wakker lagen van Trump. De grote binnenlandse problemen lokten meer verontwaardiging uit en namen de aandacht weg van wat er in de VS gebeurt. Meer zelfs, toen ik in een taqueria in Toluca aan de praat raakte met een Mexicaanse man van een jaar of vijftig, vertelde hij me dat hij zou willen dat zijn land een president als Trump had. Dan zou er meer orde en minder criminaliteit zijn, stelde hij. 

In 2015 stuurden Mexicaanse migranten in totaal 25 miljard dollar van de VS naar hun families in Mexico. 

Maar is het omdat veel Mexicanen niet piekeren over Trump dat hij geen dreiging vormt? Dat ook weer niet. Na Trumps verkiezingsoverwinning in november daalde de Mexicaanse peso drastisch in waarde, tot een recordlaagte. Dat wijst erop dat ook beleggers zijn plannen schadelijk achten voor Mexico. Sinds Trump de eed als president aflegde op 20 januari doet de peso het opnieuw iets beter, wat vermoedelijk komt doordat Trumps soep voorlopig niet zo heet gegeten wordt als ze tijdens de campagne opgediend werd. Hoe dat de komende tijd zal evolueren, is moeilijk te voorspellen en hangt af van de steun die Trump krijgt van het Amerikaanse Congres. Maar Trump zal zeker proberen zijn beloften houden en de Mexicanen stevig in de tang nemen zodra hij daar de kans toe krijgt. 

Als Trump daadwerkelijk miljoenen Mexicanen zonder papieren terugstuurt, die in hun thuisland nauwelijks of geen zicht hebben op een job, loopt Mexico een belangrijk deel van de grote som geld mis die jaarlijks overgeschreven wordt vanuit de VS. In 2015 stuurden Mexicaanse migranten in totaal 25 miljard dollar van de VS naar hun families in Mexico. Het grootste deel van dat bedrag ging volgens experts rechtstreeks naar de armsten van de Mexicaanse samenleving.  

Daarnaast valt te vrezen dat een deel van de miljoenen Mexicanen die mogelijk gedeporteerd worden geen job zullen vinden en uit financiële noodzaak de kartels zullen vervoegen. Het risico is dan ook dat bendes aanzwellen, het geweld stijgt, ontvoeringen toenemen en de Mexicaanse maatschappij nog harder en onveiliger wordt. Dan is het niet denkbeeldig dat alleen maar meer Mexicanen op de vlucht zullen slaan richting VS.

Nawoord: Een flesje Victoria

Op een zachte winteravond na een lange dag opzoekingswerk zat ik aan de bar van een cantina in Mexico-Stad, vlak bij het immense plein Zócalo, op een steenworp van de Templo Mayor, die zeshonderd jaar geleden door de Azteken werd beschouwd als het centrum van het universum. Duizenden mensen werden er geofferd aan de goden en levend naar de top van de piramide gebracht, waar hun buiken door de hogepriester werden opengesneden met een ceremonieel mes. Hun nog warme, kloppende harten werden er gulzig uitgerukt en omhooggehouden naar de hemel. De hevig bloedende lichamen werden van de steile piramidetrappen gegooid terwijl het voetvolk beneden nederig toekeek. 

Ongeveer op die plek dus, maar dan een half millennium later, zat ik met een paar andere toevallige passanten enigszins verveeld te keuvelen op een barkruk aan een tapkast vol tequila. Omdat ik de ochtend nadien de authentieke woningen van Frida Kahlo en Leon Trotsky zou bezoeken, gelegen op een boogscheut van elkaar, maakte ik aanstalten om te vertrekken. Maar de kastelein serveerde ons net een nieuw flesje Victoria, het populaire Mexicaanse bier. Ik nam er een paar teugen van, rekende af, schudde het gezelschap de hand en verliet het pand. 

Het hostel waar ik logeerde lag een paar verlaten straten verder. Tijdens mijn nachtelijke tocht erheen werd ik plots aangeklampt en omringd door een groepje patrouillerende agenten. Ik snapte eerst niet wat er aan de hand was, maar begreep al gauw dat het ging om het halfvolle flesje Victoria dat ik meezeulde. In Mexico is het bij wet verboden om op straat alcohol te consumeren, leerde ik. Daarom kreeg ik de keuze: ter plekke een absurd hoge boete cash betalen of onmiddellijk in de politiewagen stappen richting commissariaat, om het daar eens van de binnenkant te leren kennen.

Die laatste optie leek me voor de ervaring en het verhaal veruit het interessantst. Maar ik had geen idee hoe lang dat curieuze uitstapje zou duren en was niet helemaal gerust in een goede afloop ervan. Bovendien had ik mijn eenpersoonskamer in het hostel slechts geboekt tot de volgende morgen en lagen al mijn waardevolle spullen uitgestald op bed, dat overdag zo’n beetje dienstgedaan had als bureau. Ik probeerde de agenten uit te leggen dat ik de boete wel wilde betalen, maar dat ik daarvoor simpelweg niet genoeg geld op zak had. Ik moest het bedrag dan maar afhalen aan de automaat, luidde hun reactie. Maar een bankkaart had ik die avond ook niet bij me. Ik maakte mijn zakken leeg en toonde de munten en de briefjes die ik wel te bieden had. Daarop werd ik aangemaand om met een agent mee te lopen naar een donker, afgelegen hoekje, waar me duidelijk werd gemaakt dat dat bedrag volstond. Ik stopte de agent het geld toe en het proces-verbaal bleef achterwege, net zoals het nachtje in de cel.