Wat met Kinshasa na de mislukte lockdown?

De Congolese hoofdstad Kinshasa stond dit weekend voor een grote test: alle inwoners van de stad zouden vier dagen moeten binnenblijven om het coronavirus te bestrijden. Maar het plan werd op het laatste moment afgeblazen, na een stormloop op de markten. Nu is het zoeken naar een beter plan om duizenden doden te vermijden in de Afrikaanse miljoenenstad.

Vier dagen lang zou iedereen binnen moeten blijven. Daarna zouden de inwoners twee dagen krijgen om zich te bevoorraden, om vervolgens opnieuw vier dagen in “lockdown” te gaan, binnen te blijven dus. Dat was vorige week donderdag het plan van de gouverneur van Kinshasa. En zo had het drie weken lang moeten gaan. Maar het liep anders.

‘Het is er een drukte van jewelste. Heel veel mensen zijn nu boodschappen aan het doen en stoten tegen elkaar aan,’ vertelde een inwoonster van de stad, Danece Tshoma, vriijdag aan MO*. Niet enkel op de markt van Gambele voor haar deur, maar in de hele stad. Wie kon, probeerde zich voor te bereiden op vier dagen leven in afzondering. Enkele uren later zou de geplande lockdown of confinement total afgeblazen worden.

De aankondiging leidde tot taferelen waar het nieuwe coronavirus net wel bij kon varen: bijeenkomsten van veel mensen en veel fysiek contact. Op sommige plaatsen maakten jongeren van de straatbende Les Kulunas gebruik van de drukte, om passanten te beroven van hun pas ingeslagen voorraad. En tegen de middag circuleerden beelden van de bestorming van een bank op sociale media:

Ici c’est devant la access bank. #Kinshasa . L’annonce du confinement a causé de monstres rassemblements. Je n’ose pas imaginé ce que cela représente comme potentiel de contamination du #COVID19 . pic.twitter.com/VYF4Y8k6yd

— Rodriguez Katsuva (@rodrah1) March 27, 2020

Op sommige plaatsen bleken de marktprijzen te verdrievoudigen, en daardoor nam de politieke nervositeit toe. Een getouwtrek achter de schermen eindigde vrijdag dan toch in het afblazen van de lockdown in de hoofdstad.

Het kabinet van de gouverneur deelde die beslissing mee, maar deed dat uiteindelijk pas na het vallen van de avond. De volgende dag bleek niemand nog goed te weten welke maatregelen nu wel of niet van kracht waren. De stad lijkt met verstomming geslagen. ‘Wat nu?’, vraagt iedereen zich af.

Lockdown toch opgevolgd

‘Prijscontroles zijn haast onhaalbaar in een markt waar de handel vooral informeel georganiseerd is’

‘Krankzinning’, had de jongerenbeweging Lucha (Lutte pour le Changement) gereageerd op de initiële beslissing om de stad volledig dicht te gooien. ‘Onder de huidige economische en sociale omstandigheden is het idee van een totale lockdown van Kinshasa, of elke andere Congolese stad, niet meer dan krankzinnig.’

De maatregel om mensen binnen te houden, lijkt niet in alle landen even haalbaar. De wereld is niet overal dezelfde. Arts en Nobelprijswinnaar Denis Mukwege drukte het in een interview met Le Monde als volgt uit: ‘Hoe kan je mensen vragen om te kiezen tussen honger of het risico nemen een virus op te lopen, door toch buiten te komen om je brood te verdienen?’

Daar lag immers de kern van het probleem. Niet iedereen was in staat om te hamsteren, maar de prijsstijgingen als gevolg van dat hamsteren kan levensgevaarlijk zijn voor de allerzwaksten. Prijscontroles zijn haast onhaalbaar in een markt waar de handel vooral informeel georganiseerd is.

Ondanks het afblazen leken de inwoners van Kinshasa dit weekend toch de lockdown te hebben opgevolgd. Inwoner Jerry Makanyaka had vrijdag voldoende in huis gehaald om tot dinsdag rond te komen. Hij wil de afgeschafte maatregel opvolgen en toch binnenblijven. Hij was kennelijk niet alleen, want de straten van de hoofdstad bleven leeg dit weekend. Ook de twee volgende dagen van de afgeblazen lockdown bleef het erg kalm op straat.

Was het dan toch niet zo’n gek idee om iedereen binnen te houden? Kardinaal Ambongo leek als een van de weinigen wel nog in een lockdown te geloven, maar benadrukte in een gesprek met Radio Okapi, dat extra maatregelen nodig waren, zoals het voorzien van basisvoedsel voor de meest kwetsbaren, het gratis aanbieden van elektriciteit en water en het nemen van maatregelen om de speculatie tegen te gaan.

Wie betaalt de rekening?

Marktkramers bieden sinds maandag voorzichtig weer hun goederen aan, maar de klanten duiken maar met mondjesmaat op. En nu de lokale markten er nog verlaten bijliggen en het transport niet opnieuw op gang komt, is het maar de vraag hoe de prijzen verder zullen evolueren. Die meest kwetsbaren dreigen toch finaal de rekening te zullen betalen.

Vrijdag deelde de regering mee dat een rits nieuwe economische maatregelen worden genomen. Een daarvan is dat water en elektriciteit twee maanden lang gratis wordt voor alle gezinnen. 

Een jongerenorganisatie stelt voor dat politici, ook de president, de helft van hun loon doneren om de economische gevolgen op te vangen.

De minister van Economie, Acacia Bandubola Mbongo, riep eerder al op om ‘verantwoordelijkheid op te nemen en solidair te zijn met de overheid en de bevolking, tijdens deze moeilijke periode.’ Een prijsstijging moest volgens haar vermeden worden.

Met die oproep alleen had Mbongo vrijdag kennelijk geen indruk gemaakt. Hoe ze dan wel concreet de prijsstijgingen wil vermijden blijft nu onduidelijk. De minister zelf is ondertussen in quarantaine, nadat zowel zij als haar kabinetschef positief testen op COVID-19.

Die solidariteit van de bedrijven, waar de minister om vraagt, zal ongetwijfeld belangrijk zijn. ’Maar wie is solidair met de burgers?’, vragen de jongeren van Lucha zich af. Zij stellen daarom voor dat de politici in de eerste plaats hun solidariteit tonen met de burgers. Ze vragen alle publieke mandatarissen, en dus ook de president, om de helft van hun loon opzij zetten en in een solidariteitsfonds te storten om zo de economische gevolgen op te vangen. De dotatie van oud-president Kabila zien ze graag volledig doorgestort.

President Félix Tshisekedi lanceerde vorige week al een ander solidariteitsfonds, voor de strijd tegen het nieuwe coronavirus. Een rekening zal worden geopend waarop iedereen vrijwillig een schenking kan storten. Tshisekedi zal zelf niets in het fonds storten.

Het bizarre verloop van de lockdown die er geen werd, is niet de eerste flater van de Congolese politieke leiders in deze coronacrisis. De communicatieblunders stapelden zich de afgelopen twee weken op: foute communicatie, te traag, te onduidelijk. Terwijl er geen tijd te verliezen valt.

‘Onze machthebbers geven de indruk in het duister te tasten’, zei kardinaal Ambongo op Radio Okapi. Hij kon zijn ontgoocheling niet wegsteken. ‘Laten we niet spelen met het leven van onze mensen.’

75.000 doden

Vandaag telt Congo 98 besmettingen en acht doden. Vier besmettingen werden ondertussen buiten de hoofdstad vastgesteld. De testcapaciteit beperkt zich tot de hoofdstad en enkele antennes in de provinciale steden. Naar de ware verspreiding is het, zoals op veel plaatsen in de wereld gissen.

De mortaliteit zou bij een Congolese uitbraak wel eens veel hoger kunnen liggen

Kinshasa lijkt vandaag nog steeds het zwaarst getroffen. Voorlopig zijn de officiële besmettingen vooral in de wijk Gombe vastgesteld, een administratieve en residentiële wijk. Het betreft voorlopig vooral Congolezen die recent uit het buitenland terugkeerden en directe familieleden. Sommige Congolezen beschouwen het daarom nog als een ziekte die de rijken treft.

Maar de risico’s voor de stad zijn echter groot. Met meer dan twaalf miljoen inwoners en een sterk verzwakt gezondheidssysteem kan covid-19 snel veel doden maken.

Dokter Jean Jacques Muyembe-Tamfum, de Congolese Marc Van Ranst en befaamd ebolajager, drukte eerder al zijn bezorgdheid uit. De Congolese gezondheidszorg zou volgens hem niet de nodige beademingsassistentie kunnen aanbieden, om de coronazieken te kunnen verzorgen. ‘De mortaliteit zou bij een Congolese uitbraak wel eens veel hoger kunnen liggen’, vreest de arts. Onder die omstandigheden schat hij de mortaliteit op misschien wel uit tien procent.

In een opiniestuk op La Libre Afrique berekende de lokale arts Antoine Samsoni dat indien in de hoofdstad vijf procent van de inwoners besmet wordt met het virus die tien procent mortaliteit voor minstens 75 000 doden zou zorgen.

Groepsimmuniteit dan maar?

Nu een lockdown van de baan is, is het wachten op een beter plan om duizenden doden in de stad te vermijden. En er is natuurlijk ook het gevaar dat het virus zich verspreidt in de rest van het land.

Welke maatregelen moet een stad nemen waar thuisblijven voor veel mensen geen optie is? Dit weekend werd her en der de vraag geopperd of voor een stad als Kinshasa, met gemiddeld een erg jonge bevolking, groepsimmuniteit misschien wel het enige alternatief is. Zijn de miljoenensteden in kwetsbare ontwikkelingslanden noodgedwongen een testgrond voor de aanpak van de groepsimmuniteit?

‘Als het virus muteert, zal het vervolgens van het zuiden naar het noorden terugkeren’

In de strijd tegen corona kozen sommige landen (zoals Nederland en in het begin het Verenigd Koninkrijk) eerder voor de gecontesteerde aanpak van “groepsimmuniteit opbouwen”. Wie het virus al kreeg, is er daarna meestal immuun voor. En als veel mensen op die manier immuun worden, dan raakt het virus moeilijker verspreid. Maar deze aanpak houdt wel in dat je aanvaardt dat veel mensen zullen sterven.

Een slecht idee, oordeelde VN-secretaris-generaal António Guterres vrijdag nog in een interview met France 24. ‘Een scenario waarin het virus zich ongecontroleerd kan blijven verspreiden, verhoogt ook het risico op een mutatie. Als dat gebeurt, zijn meteen al onze investeringen om een vaccin te ontwikkelen verloren.’

Want het coronavirus kwam Congo binnen door een besmette reiziger vanuit Frankrijk, maar ‘als het virus muteert, zal het vervolgens van het zuiden naar het noorden terugkeren’, zei Guterres. Een oplossing voor Kinshasa belangt de hele wereld aan.

De VN-secretaris-generaal waarschuwde dat we ons aan miljoenen doden moeten verwachten op het Afrikaanse continent als we niet tot massale internationale solidariteit overgaan. Met een oorlogsfonds van 3000 miljard dollar wil hij de meest kwetsbare landen bijstaan in de strijd tegen COVID-19.

Handen wassen

‘Als de pandemie ook hier toeslaat, dan zal deze waterschaarste de trieste gevolgen nog erger maken’

Op internationale solidariteit is het voorlopig wachten. En zonder vaccin of medicijn rest kwetsbare landen enkel de mogelijkheid om hun burgers zoveel mogelijk sensibiliseren. Om mensen te overtuigen de handen te wassen en in de mate van het mogelijke afstand van elkaar te bewaren.

De factuur van basisdiensten is niet het enige probleem in Kinshasa, vaak is ook de beschikbaarheid minimaal. Niet iedereen is aangesloten op het waternet. En inwoner Jerry Makanyaka, een van de gelukkigen die wél een aansluiting heeft, vertelde ons dat er sinds vorige week geen water water meer uit zijn kraan komt.

‘Slechts een op drie Congolezen heeft toegang tot schoon water’, bevestigde de Congolese minister van Waterbronnen, Eustache Muhanzi, nog op Wereldwaterdag, 22 maart. ‘Als de pandemie ook hier toeslaat, dan zal deze waterschaarste de trieste gevolgen nog erger maken.’

Daarom vraagt burgerbeweging Lucha om massaal mobiele wasstations te plaatsen, zoals buurland Rwanda deed. Ook het gratis ter beschikking stellen van desinfecterende gels is volgens de jongeren een noodzakelijke maatregel.

President Tshisekedi volgt die suggesties enigszins, maar speelt de bal door naar de burgemeesters en naar de onderburgemeesters van de hoofdstad. Zij moeten op kwetsbare punten, waar er een tekort is aan water, zelf waterstations installeren. Of daar voldoende middelen voor zijn vrijgemaakt, is niet duidelijk.

Het uitvoeren van de aangekondigde maatregelen verloopt niet altijd van een leien dakje. Zo werden twee weken geleden aangekondigd dat Congolezen met verdachte ziektesymptomen konden bellen naar twee gratis nummers. Maar enkele dagen later stelde de nieuwssite Actualité vast dat geen van beide hulplijnen al operationeel waren.

Betrek burgers

De inwoners van Kinshasa nemen intussen zelf initiatief waar ze kunnen. Jean Félix Mwema kocht met enkele vrienden van de organisatie Community Service Day honderd flesjes desinfecterende gel. Ze overhandigden die aan evenveel taxichauffeurs in de hoofdstad.

‘Honderd flesjes gel zijn niets in een stad met twaalf miljoen inwoners’, beseft hij zelf. ‘Maar we willen mensen ook bewust maken. We willen nog meer flesjes gel geven aan inwoners, maar de supermarkten zijn leeg en de prijzen zijn verdubbeld.’

Het middenveld in Congo, doorgaans erg actief, geeft het goede voorbeeld aan de politieke leiders. Overal in het land lanceren organisaties hun eigen initiatieven.

Ook heel wat muzikanten roepen op de instructies voor preventie te volgen. Lokale radiozenders draaien de ene “coronaplaat” na de andere. Op amper twee weken tijd pakten verschillende artiesten uit met sensibiliserende liedjes, waarmee ze hun medeburgers willen overtuigen dat een deel van de oplossing ook bij henzelf ligt.

https://twitter.com/fallyipupa01/status/1240692408360112129

— Fally Ipupa (@fallyipupa01) March 19, 2020

Niet alleen het middenveld, maar ook lokale en traditionele autoriteiten zoals traditionele chefs en wijkverantwoordelijken, moeten ingezet worden om burgers te sensibiliseren, adviseert Lucha. Ze moeten daarvoor alle middelen krijgen. ‘Geef hen zo snel mogelijk krachtige middelen zoals megafoons, affiches in lokale talen, beschermende kledij. Begin in Kinshasa en breid vervolgens uit naar de rest van het land’, schrijven de jonge activisten in een brief aan de president.

Daar wacht de rest van het land voorlopig niet op. In de hoofdstad van de regio Noord-Kivu, in de stad Goma, verenigden geëngageerde burgers zich in het nieuwe platform Goma Actif:

Mieux que quiconque, nous connaissons notre region. Réunis en communauté pour informer, prévenir et proteger la communauté. Rejoins-nous, faisons équipe contre #Covid19.

Participons aux campagnes de sensibilisation et dans le cas échéant dans la riposte. #Gomactif #Congo pic.twitter.com/bnTTGOWb6E

— GOMA ACTIF ⭕️ (@Gomactif) March 28, 2020

De strijd tegen een dodelijk virus is niet nieuw voor de Congolezen. De lokale bevolking vooraan zetten in de strijd is een beproefde strategie in de strijd tegen het erg dodelijke ebolavirus, dat de afgelopen maanden het oosten van het land teisterde.

Terwijl hun politieke leiders kibbelen over de strategie, de middelen en vooral het leiderschap, doen de Congolezen op lokaal vlak wat ze zelf kunnen. Want ze weten dat een virus niet wacht op internationale solidariteit of politieke eenheid.