Jacob Zuma, de president die maar niet wilde wijken

Maandag 12 februari hield het Nationaal Uitvoerend Committee (NEC), de top van de heersende partij African National Congress (ANC), een beraadslaging omtrent de verdere toekomst van het presidentschap in Zuid-Afrika. Zuma’s presidentschap stond sindsdien definitief op het spel. Verdere stappen werden ondernomen door het ANC om Zuma voor eens en voor altijd uit zijn ambt te ontzetten. Cyril Ramaphosa, nieuwe partijvoorzitter van het ANC, stond klaar om zijn plaats in te nemen. Eén probleem: Jacob Zuma, vierde zwarte president van Zuid-Afrika, was niet zomaar van plan te wijken.

Zuma Must Fall

Protesten tegen het presidentschap van Jacob Zuma zijn al een tijdje gaande en al sinds begin 2016 was de vraag in Zuid-Afrika hoe lang Zuma nog aan de macht kon blijven als president. Sinds zijn eedaflegging in 2009 werden er maar liefst acht moties van wantrouwen ingediend in het parlement tegen Zuma als president, steeds geïnitieerd vanuit oppositiepartijen. Acht keer stond zijn partij, ANC, volledig achter hem, met de opschorting van de moties van wantrouwen tot gevolg.

De redenen voor de verdeeldheid in Zuid-Afrika omtrent de figuur van Jacob Zuma zijn de vele corruptieschandalen waaraan hij wordt gelinkt. Deze schandalen gaan al terug tot voor zijn aantreden als president in 2009. Een eerste grote kantelpunt in het presidentschap van Zuma, was het ontslag van zijn minister van Financiën Nhlanhla Nene naar aanleiding van haar weigering tot goedkeuring van verdachte overheidsbestedingen eind 2015. Nene werd diezelfde week maar liefst twee keer opgevolgd. Deze onrustige periode in de Zuid-Afrikaanse politieke uitte zich op economisch vlak, met het kelderen van de Zuid-Afrikaanse munt als direct gevolg.

Dit verkeerd manoeuvre van Zuma bleef echter geen geïsoleerd geval. Zuma bleef herhaaldelijk in opspraak komen door corruptie, fraude en nepotisme. Zuma’s nepotistische neigingen kwamen nogmaals naar voren in de Gupta-affaire. Zuma zou een steenrijke Indiaas-Zuid-Afrikaanse bevriende familie bevoordeeld hebben. Hun bedrijf Sahara Computers zou sinds zijn aantreden een explosieve economische groei gekend hebben, die voornamelijk te danken zou zijn aan de nauwe banden met Zuma. De president ontkent nog steeds stellig de beschuldigingen, ook al zijn ze uitgebreid en geloofwaardig aangetoond in talloze publicaties.

Zuid-Afrika is vervallen tot een kleptocratie, waar corruptie en schandalen dagelijkse kost zijn. Zuma worstelt met maar liefst 783 aantijgingen van fraude of corruptie.

Zuma worstelt vandaag met maar liefst 783 aantijgingen van fraude of corruptie. Al is Zuma slechts een symbool voor de stand van zaken in lagere échelons van het ANC. Niet enkel de Zuid-Afrikaanse president heeft zich de afgelopen jaren schuldig gemaakt aan nepotisme. Het gehele partijsysteem van het ANC is gebaseerd op het bevoordelen van de juiste vrienden. Zuid-Afrika is vervallen tot een kleptocratie, waar corruptie en schandalen dagelijkse kost zijn. President Zuma is volgens sommigen niet de kern van het probleem, maar slechts hét symbool van deze koers die het ANC vaart richting moreel verval.

In december 2017 werd een einde gemaakt aan het partijvoorzitterschap van Jacob Zuma, wat door waarnemers gezien wordt als een eerste stap richting eerherstel voor het corrupte en moreel failliete ANC. Cyril Ramaphosa, een oude bekende binnen het ANC, nam het voorzitterschap van hem over in december 2017.

De gemoederen laaien opnieuw op

Jacob Zuma bleef staatshoofd van het land, maar vragen omtrent de verdere toekomst van zijn presidentschap bleven sluimeren. Vanaf begin februari werd de druk op Zuma opnieuw opgevoerd om op een eervolle manier ontslag te nemen. Zijn verdere toekomst werd onderhandeld in gesloten gesprekken tussen Cyril Ramaphosa en Jacob Zuma.

Eén van de voorwaarden voor vervroegd opstappen die Zuma stelde: de immuniteit voor hem en zijn familie tegen toekomstige vervolgingen

Vorige dinsdag vond een eerste ‘vruchtbaar’ gesprek plaats. Hierbij gaf Zuma toe aan een vrijwillig ontslag, indien hieraan verscheidene voorwaarden gekoppeld konden worden. Eén van die voorwaarden hield de immuniteit van Zuma en zijn familie voor toekomstige vervolgingen in. Zuma’s andere grote voorwaarde voor zijn ontslag betrof een overgangsperiode van drie tot zes maanden, waarin hij de positie van staatshoofd nog zou bekleden. Zuma beoogde dit uitstel van executie om onder andere nog de BRICS conferentie te kunnen bijwonen, die binnen enkele maanden in Zuid-Afrika zelf zal plaatsvinden. Meer details over dit overleg werden er niet vrijgegeven.

Naar aanleiding van dit gesprek zou er reeds daags nadien een vergadering van het NEC plaatsvinden om deze voorwaarden te bespreken. Deze vergadering werd uiteindelijk door Ramaphosa zelf uitgesteld om de festiviteiten rond de honderdste verjaardag van Nelson Mandela niet in het gedrang te brengen. Donderdag liet Ramaphosa wel al weten aan de bredere aanhang van het ANC dat er niet zou worden ingegaan op de eisen van Zuma.

Ondertussen ging de jaarlijkse State of the Union toespraak (SONA), die gegeven wordt door de President bij de heropening van het Parlement, niet door op 8 februari. De SONA werd uitgesteld door de voorzitter van het Parlement, Baleka Mbete, en Than Modise, de voorzitter van het National Council of Provinces. Deze beslissing werd genomen naar aanleiding van een brutaal optreden van politie tegenover enkele parlementsleden van de oppositie die van plan waren president Zuma te bevragen in verband met een nieuw corruptieschandaal dat aan het licht was gekomen.

In dezelfde week verzocht de radicale oppositiepartij EFF, met steun van zeven andere oppositiepartijen, Baleka Mbete president Zuma aan een nieuwe motie van wantrouwen te onderwerpen. Mbete ging in op dit verzoek en voorlopig stond de motie van wantrouwen gepland op 22 februari.

Zexit in zicht

Tijdens zijn toespraak op zondag naar aanleiding van de 100e verjaardag van Nelson Mandela, kondigde Ramaphosa aan dat het NEC maandag zou samenkomen om de verdere toekomst van president Zuma te bepalen en de transitie naar een nieuwe regering te bespreken. Het topoverleg van het NEC, het hoogste en machtigste orgaan binnen het ANC, vond plaats in Irene, in de omgeving van Johannesburg, en duurde maar liefst 13 uur.

In de avond werd het overleg kort onderbroken. Het NEC had besloten Ramaphosa en Ace Magashule, partijsecretaris van het ANC, als delegatie naar de officiële woonst van Zuma in Pretoria te sturen, om daar met hem het voorstel tot onmiddellijk ontslag te bespreken. Naar verluidt weigerde Zuma ook deze keer zelf zijn ontslag in te dienen. Daarop vergaderde het NEC verder tot de vroege uurtjes.

Daarop speculeerde de Zuid-Afrikaanse media reeds dat het ANC president Zuma zou afzetten. Het bericht ging de ronde dat het voorstel tot ontslag bij Zuma was aangebracht onder de vorm van een ultimatum. President Zuma zou 48 uur de tijd krijgen om zijn ontslag in te dienen. Indien Zuma zou weigeren dergelijke stappen te ondernemen, zou het ANC overgaan tot het indienen van een motie van wantrouwen tegen zijn eigen ex-partijvoorzitter.

In de persconferentie die werd gehouden door Ace Magashule liet het ANC Jacob Zuma officieel en definitief vallen

Pas daags nadien in de namiddag deelde het ANC officieel het besluit van het topoverleg van het NEC mee. In de persconferentie die werd gehouden door Ace Magashule liet het ANC Jacob Zuma officieel en definitief vallen. Dit houdt in dat het ANC aanstuurt op het neerleggen van zijn ontslag door Zuma. Magashule had het niet over een uiterlijke termijn van Zuma op de beslissing van het ANC. Wel deelde Magashule mee dat een reactie van Zuma op woensdagochtend werd verwacht. Verder weidde Magashule niet uit over de mogelijkheid van het indienden van een motie van wantrouwen door het ANC zelf, indien Zuma niet op het verzoek tot ontslag zou ingaan.

Na een stilzwijgen van President Zuma, kondigde Paul Mashatile, de schatbewaarder van het ANC, in een media briefing na het parlementaire beraad van de fractie ANC op woensdagochtend aan dat het ANC stappen zou ondernemen om een motie van wantrouwen tegen Zuma op te zetten. Het ANC zou de stemming reeds op donderdagvoormiddag in het Parlement willen laten doorgaan, en niet op 22 februari zoals gepland. Hiermee bevestigde het ANC ook dat er wel degelijk een termijn stond op een mogelijke respons van de President.

Hierop gaf Jacob Zuma een exclusief live tv-interview aan SACB News, waarin hij meedeelde dat hij het oneens was met de beslissing van het NEC om hem af te zetten. Zuma bleef volhouden dat hij niet schuldig is aan de schandalen waaraan hij wordt gelinkt, zoals de Gupta-affaire. Hij beweerde dat het ANC het niet bij het rechte eind had en weigerde dan ook zijn ontslag in te dienen. ‘I disagreed with the decision because my feeling is that the decision is not right’, zei Zuma, en verder ‘This is being done in a manner in which I am being victimised.’ Zuma ontkende wel stellig dat hij het ANC wil uitdagen. Volgens hem was er enkel sprake van een onenigheid binnen de partij.

Jacob Zuma weigerde dus zelf ontslag in te dienen, maar beschouwde de parlementaire motie van wantrouwen als een eerlijk en terecht proces. ‘If Parliament says ‘we don’t want you’ I don’t see why that should be a problem,” liet hij weten in het interview. Wel zag hij geen voordeel in een overhaaste stemming in het Parlement. “Why the rush?” liet hij nog vallen op SACB News.

Zuma’s tijd is op

Met een motie van wantrouwen in zicht, kondigde President Jacob Zuma woensdagavond dan toch zijn ontslag aan in een toespraak aan de Zuid-Afrikaanse natie. “No life should be lost in my name and also the ANC should never be divided in my name. I have therefore come to the decision to resign as president of the republic with immediate effect,” liet Zuma weten. Zo ging hij in op Mashatile’s verzoek om voor het einde van de dag zijn functie als President te op te geven. 

Zuma benadrukte opnieuw dat NEC’s beslissing om hem af te zetten een vergissing was, gebaseerd op ontastbare bewijzen van zijn mogelijke wangedrag

Verder was Jacob Zuma in zijn toespraak bijzonder lovend over het ANC. Hij prees de partij als orgelpunt in de anti-apartheidsstrijd en erkende hoeveel hij de partij verschuldigd is. Wel bleef hij vasthouden aan zijn eigen onschuld, terwijl hij wel toegaf niet perfect te zijn, want “none of us are”. Hij benadrukte opnieuw dat NEC’s beslissing om hem af te zetten een vergissing was, gebaseerd op ontastbare bewijzen van zijn mogelijke wangedrag.

Jessie Duarte, de adjunct-secretaris-generaal van het ANC, deelde na Zuma’s toespraak mee dat het NEC zou ingaan op Zuma’s verzoek aan het ANC om eenduidige redenen voor zijn herroeping naar voren te schuiven. Duarte zei wel dat deze rechtsreeks aan Zuma gecommuniceerd dienden te worden, en niet via de media. De discussie die maandag in het NEC-overleg had plaatsgevonden zou dus niet openbaar gemaakt worden.

Wat nu?

Nu het einde van Zuma’s presidentschap definitief is, moet er uitgekeken worden naar wie zijn functie zal overnemen. De Grondwet bepaalt dat het presidentschap voorlopig wordt overgenomen door de vice-president, Cyril Ramaphosa. Dit tot het parlement de nieuwe president heeft gestemd. Deze officiële stemming staat voorlopig gepland op vrijdagnamiddag. Jessie Duarte riep ook de ANC parlementsleden op om zich bij de stemming achter Cyril Ramaphosa te scharen.

Onduidelijk is nog wat met Zuma’s privileges als president zal gebeuren. Voorlopig werden er nog geen details vrijgegeven, maar garantie op immuniteit wordt niet uitgesloten. Immuniteit, één van zijn oorspronkelijke eisen, zou ertoe leiden dat Zuma en zijn familie niet vervolgd zouden kunnen worden voor daden die zij tijdens zijn presidentschap hebben gesteld.

Verwacht wordt verder dat Cyril Ramaphosa de uitgestelde State of the Union Address alsnog zal geven in het parlement. Dit liet Ace Magashule zich twee dagen eerder reeds ontvallen. Dit werd sinds Zuma’s ontslag nog niet herbevestigd.

Geen motie van wantrouwen

Indien Zuma zich niet aan zijn afzetting had onderworpen, had hij zijn negende leven waarschijnlijk opgebruikt bij de motie van wantrouwen die op donderdagvoormiddag gepland stond. Indien het ANC en oppositiepartijen als het EFF en de DA samen tegen Jacob Zuma hadden gestemd, had hij sowieso zijn functie moeten neerleggen.

In dat geval zou het niet de vice-president Ramaphosa zijn geweest die tijdelijk het presidentschap op zich had genomen, maar wel Mbete, de woordvoerder van het Parlement. Het ANC zou dan 30 dagen de tijd krijgen een nieuwe president aan te stellen.

Verder was bij een negatieve stemuitslag in het parlement het kabinet van de president ontbonden. Bij het nemen van ontslag is dit niet het geval. Een succesvolle motie van wantrouwen zou Zuma’s pensioen en privileges intact hebben gelaten. Die garantie is nu nog niet verzekerd.

Zuma wilde vermijden dat het EFF voordeel zou halen uit zijn vertrek

Ook had de afzetting van Zuma door een motie van wantrouwen het EFF de kans gegeven verder aan te sturen op de ontbinding van het parlement. In dit geval zouden er vervroegde verkiezingen, die normaal pas in 2009 zouden plaatsvinden, worden uitgeschreven.

Vermoedelijk heeft Zuma alsnog zelf zijn ontslag ingediend om dit laatste scenario te vermijden. Zuma wilde vermijden dat het EFF voordeel zou halen uit zijn vertrek.

Waarom wil ANC Zuma kwijt?

Zuma’s exit werd dus woensdagavond beklonken. Zo goed als alle neuzen binnen het ANC stonden de afgelopen week in dezelfde richting: die van het ontslag van Zuma. Hoe komt het dat het ANC zijn eigen president niet langer steunde? Dit werd reeds duidelijk in december bij de interne machtswissel bij het ANC, waarbij Cyril Ramaphosa het partijvoorzitterschap overnam.

Bij die interne verkiezingen kwamen er twee machtscentra naar voren binnen het ANC. Cyril Ramaphosa won het nipt van Nkosazana Dlamini-Zuma, de ex-vrouw van Zuma. Een polarisering vond plaats tussen kamp-Zuma aan de ene zijde en kamp-Ramaphosa aan de andere zijde. De schandalen waarvan Zuma werd beschuldigd, zorgden ervoor dat deze polarisering binnen de partij enkel toenam.

Om de eenheid binnen de partij te bewaren en een einde te maken aan de vorming van twee machtscentra binnen de partij, besloot het ANC begin deze week definitief aan te sturen op het ontslag van Zuma.

Om de eenheid binnen de partij te bewaren en een einde te maken aan de vorming van twee machtscentra binnen de partij, besloot het ANC begin deze week definitief aan te sturen op het ontslag van Zuma. ‘We herhalen dat onze beslissing over aftreding pas is genomen na diepgaande discussies over de impact die een aftreding zou hebben op het land, het ANC en het functioneren van de overheid’, luidde het.

Het ANC is echter niet gemachtigd om haar President eenzijdig te ontslaan, aangezien hij niet naar voren wordt geschoven door het ANC zelf, maar door het Parlement wordt aangeduid. Enkel het Parlement kan beslissen de President, via een motie van wantrouwen of een impeachment-procedure, uit zijn ambt te ontzetten.

Stemmen luidden dat het ANC genoodzaakt was nu reeds Jacob Zuma aan de kant te schuiven om ruimte te maken voor Ramaphosa. Ramaphosa had de opdracht de achterban van het ANC tegen de verkiezingen in 2019 er opnieuw van te overtuigen dat een deugdelijk ANC-bestuur wel degelijk mogelijk is.

Ook na het ontslag van Zuma wenst het ANC de gemoederen te bedaren en partij-eenheid voorop te stellen. In de verklaring van het ANC dat werd gedeeld na de aankondiging van zijn ontslag, wordt de nadruk gelegd op de loyaliteit van Zuma aan zijn partij. Ook maakt het ANC nogmaals duidelijk dat de terugroeping van Zuma geen gevolg was van een overhaaste beslissing, maar van grondige en uitvoerige discussies binnen het NEC.

Ook voor het ANC is het een voordeel dat Zuma zelf zijn ontslag heeft ingediend. Ook zij hoeven nu geen ontbinding van het Parlement en de daaropvolgende vervroegde verkiezingen te vrezen.

Dat Zuma’s vertrek onderhandeld werd door zijn Vice-President en rechtstreekse opvolger, Ramaphosa, is uitzonderlijk. Niet eerder in Zuid-Afrika ging de Vice-President een gesprek aan met de President in verband met zijn ontslag en de mogelijke voorwaarden die hieraan gekoppeld zouden zijn. In Zuma’s exit was Ramaphosa dus in staat zijn eigen pad vrij te maken en zijn positie te vrijwaren.

Wat met de oppositiepartijen?

Ook enkele van de oppositiepartijen lieten ondertussen een reactie na.

De Economic Freedom Fighters (EFF), de derde grootste en radicaal-linkse partij van Zuid-Afrika, liet zich nog niet uit op Twitter, maar kondigde alvast een persconferentie aan later vandaag. Julius Malema, de partijleider, liet zich enkel een “Thank you fighters, stay focus (sic)” ontvallen. Mogelijks ziet het EFF het ontslag van Zuma als een gemiste kans. De partij had immers de motie van wantrouwen aangevraagd in het parlement. Indien deze succesvol was geweest, had dit het EFF meer bewegingsruimte gegeven om andere stappen te ondernemen, zoals het aandringen op de ontbinding van het parlement.

Mmusi Maimane, de leider van de Democratische Alliantie, de tweede grootste partij in Zuid-Afrika, liet het volgende weten: “We rejoice with all South Afircans today as the long, painful decade of Zuma’s presidency finally comes to en end,” gevolgd door “Even in his resignation speech tonight, he refused to take any responsibility for his actions, and the harm he caused the country. Such shameless disdain requires a level of pathology that reveals Jacob Zuma’s true nature.” Ook liet hij weten dat de DA erop rekent dat Zuma alsnog vervolgd zal worden voor zijn wandaden. Ook hij liet zich ontvallen een voorstander te zijn van vervroegde verkiezingen: “We believe that whomever is the new president, requires a mandate from the public, and that South Africans should express themselves as to wether the ANC can be trusted to tackle corruption.”

De United Democratic Movement (UDM), een centrum-linkse, sociaal-democratische politieke partij, gaf een reactie in een uitgebreid Facebook-bericht. Daarin benadrukt de partij dat het ANC enkel tot de beslissing kwam Zuma terug te roepen na aanhoudende en voortdurende druk van de oppositiepartijen, samen met het middenveld en de media. Allen speelden ze een belangrijke rol in het aan het licht brengen van de schandalen waarin Zuma betrokken was. Verder stuurt de partij aan op de vervolging van Zuma, indien het ANC wenst zijn waardigheid te herstellen. Tot slot stelt Bantu Holomisa, de voorzitter van de UDM, dat aan de verafgoding van anti-apartheidsrijders een einde dient te komen. “Struggle credentials do not maketh (sic) the man! There is no place in our history for people who have tarnished the legacy of our freedom fighters.”

Nernd Singh, leider van de Inkatha Freedom Party (IFP), de vierde grootste en extreem-rechtse Zuid-Afrikaanse politieke partij, liet aan News24 weten dat Zuma de juiste beslissing nam met het oog op de belangen van het land, het Parlement en de groei van de Zuid-Afrikaanse economie.

Thabo Mbeki 2.0?

Het scenario van terugroeping van Jacob Zuma doet erg denken aan het ontslag van president Thabo Mbeki in 2008. Mbeki werd eveneens afgezet door zijn eigen partij, het ANC.

Jacob Zuma was tot 2005 vice-president onder Mbeki. Hij werd door Mbeki uit zijn ambt ontzet na zijn betrokkenheid bij een corruptieschandaal in oktober 2005. Zuma verving Mbeki als partijvoorzitter in december 2007 na een nek-aan-nek-race met Mbeki. Dit opende opnieuw Zuma’s pad richting presidentschap.

In september 2008, meer dan een jaar voor de volgende parlementsverkiezingen, werd een rechterlijke uitspraak gedaan die stelde dat politieke motieven een rol hadden gespeeld bij het aanklagen van Zuma in een recente corruptiezaak. De rechter wees met de vinger naar Mbeki, die van de corruptiezaak gebruik had willen maken om de strijd om het voorzitterschap in 2007 te beslechten.

Anders dan bij Mbeki, ging Zuma niet meteen over tot het aanvaarden van de beslissing van het NEC.

Mbeki viel hierdoor in ongenade binnen het ANC. Op 20 september 2008 maakte Mbeki bekend dat hij op verzoek van het ANC zijn functie als president zou verlaten. Mbeki werd tijdelijk opgevolgd door zijn vice-president. Op 22 april 2009 behaalde het ANC de overwinning in de parlementsverkiezingen, waarop Zuma door het parlement tot president werd verkozen.

Mbeki besloot op één lijn te staan met het ANC en zijn ontslag meteen in te dienen. Hetzelfde kan niet gezegd worden van Jacob Zuma, die pas net voor het vervallen van de termijn van zijn ultimatum liet weten toch op te stappen als president.