‘De Arabische wereld is een intellectuele woestijn’

Marokkaans schrijver Tahar Ben Jelloun

De gelauwerde Marokkaanse romanschrijver Tahar Ben Jelloun is door de Universiteit Gent bekroond met een eredoctoraat voor zijn strijd tegen racisme. Ben Jelloun staat bekend om zijn poëtische, sprookjesachtige stijl en deinst er niet voor terug om maatschappelijke taboes te doorbreken.

Eind november 2011. Tahar Ben Jelloun (77) zit alleen aan tafel in het restaurant van de Universiteit Gent, gebogen over zijn laptop, een dampende thee voor zich. Het doet wat vreemd, de grote Marokkaanse schrijver met honderdduizenden lezers hier zo in zijn eentje te zien. Die eenzaamheid lijkt wel aan hem te kleven.

Tahar Ben Jelloun, doctor in de psychiatrie, is in Gent om een eredoctoraat in ontvangst te nemen. Het is de derde keer dat hij een dergelijke titel krijgt. Het eerste eredoctoraat werd hem een goede tien jaar geleden toegekend door de Université Catholique de Louvain. ‘Zo’n verering werkt altijd een beetje intimiderend, maar het doet me uiteraard plezier’, zegt Ben Jelloun. Hij vindt het niet erg dat Gent hem een eredoctoraat toekent als een ‘bekroning voor zijn strijd tegen racisme en discriminatie’ en niet voor zijn hele literaire carrière. ‘Het is moeilijk mensen eraan te blijven herinneren dat je de auteur bent van meerdere boeken en niet van één. De Franse pers was een beetje gechoqueerd toen ik L’Ange Aveugle uitbracht, een boek over de Italiaanse maffia… alsof ik alleen over Marokko kan schrijven.’

Geëngageerd zijn schrijvers sowieso, zegt Ban Jelloun. ‘Maar het klopt wel dat mijn engagement het meest uitgesproken naar voor komt in Le racisme expliqué à ma fille, een boek over racisme.’ Ben Jelloun schreef het in 1998, twee jaar later werd het in het Nederlands vertaald: Papa, wat is een vreemdeling? In het dunne boekje –eigenlijk niet echt een literair hoogstandje– beschrijft Ben Jelloun het abc van racisme. De kracht van het boek is waarschijnlijk de toon: een complex en extreem gevoelig onderwerp wordt uitgelegd aan een kind van elf jaar.

*

Tahar Ben Jelloun heeft altijd al succes gehad sinds hij in 1965 met het veel gesmaakte Harrouda debuteerde. In 1976 werd hij bekroond met de Prix Goncourt –een van de meest prestigieuze Franse literatuurprijzen– voor L’enfant du Sable, in het Nederlands vertaald als Zoon van haar vader. Daarin brengt Ben Jelloun het verhaal van Zohra, een meisje dat als jongen is grootgebracht en op zoek gaat naar haar echte aard.

Ben Jelloun is geboren in de Marokkaanse stad Fes. Hij behoort tot een generatie Maghrebijnse auteurs met Arabisch als moedertaal maar die toch in het Frans schrijven. Ze hebben gestalte gegeven aan de zogenaamde Littérature maghrébine de langue française, die een volwaardige plaats binnen de Franse literatuur heeft gekregen. ‘Ze is niet het werk van één generatie, maar van vele generaties’, zegt Ben Jelloun. ‘Ze is eveneens het resultaat van een koloniale geschiedenis, ging hand in hand met de kolonisatie, de dekolonisatie en de onafhankelijkheid. Het is een literatuur die heel dicht bij de geschiedenis staat. Je schrijft niet omdat je je verveelt. Je schrijft omdat er problemen zijn.’ 

*

De Franse pers prijst Ben Jelloun voor zijn literair talent. Hij staat bekend om zijn poëtische en sprookjesachtige stijl en deinst er niet voor terug om maatschappelijke taboes te doorbreken. Aan de andere kant van het Middellandse Zeegebied echter bleef het publiek lang met argusogen naar zijn werk –en naar alle andere Franstalige Maghrebijnse auteurs– kijken. De Franstalige Maghrebijnse literatuur was in die tijd verdacht wegens “vol van exotisme” en werd gezien als “uitlegliteratuur voor de Fransen”. Dat weet Ben Jelloun maar al te goed. ‘In de jaren zestig was het heel agressief’, vertelt hij. ‘We werden als verraders gezien, als handlangers van de kolonisatie. Dat is nu veranderd, maar toch blijft het een moeilijke situatie’.

In hoeverre de taal het onderwerp bepaalt, kan Ben Jelloun niet zeggen. Of hij dezelfde onderwerpen zou aangesneden hebben als hij in het Arabisch had geschreven, weet hij evenmin. ‘Ik zou in ieder geval slecht geschreven hebben want Frans is de taal die ik het beste beheers. En ik zou zeker niet in zoveel andere talen vertaald zijn. En net dat is een probleem van de literatuur in de Arabische wereld: Arabisch krijgt geen kans in het buitenland.’ Het is misschien een van de onderliggende verklaringen voor de moeilijke en zelfs problematische verhouding tussen Arabischtalige en Franstalige auteurs uit de Maghreb.

*

‘Het is erg jammer maar er is een echte breuk tussen zij die in het Frans en zij die in het Arabisch schrijven’, zegt Ben Jelloun. Er is animositeit, zelfs rancune. ‘Ik denk dat diegenen die in het Arabisch schrijven lijden onder de politieke situatie in de Arabische wereld. Arabisch als taal is ook miskend. Bovendien is er nog de heikele kwestie rond dat Arabisch. Het volk spreekt een taal –de lokale variant van het klassiek Arabisch– en schrijft in een andere taal –het klassieke Arabisch. Langs de andere kant kun je je afvragen of men het klassieke Arabisch moet laten vallen zodat iedereen in zijn eigen dialect zou schrijven –een dilemma dat nog niet opgelost is en waar zelfs geen echt debat rond gevoerd wordt’.

Maar of men nu in het Arabisch, Frans of Berbers schrijft, het ontbreekt aan lezers. En dat is volgens Ben Jelloun het grootste probleem –niet alleen in Marokko, maar in heel de Arabische wereld. ‘Het is dramatisch. In Marokko ga ik naar scholen in de grote steden om de jeugd te ontmoeten en hen de goesting voor literatuur bij te brengen. Maar wat stel ik vast? De leerlingen lezen niet, de ouders lezen niet, zelfs de hoogopgeleiden lezen niet. In een stad als Casablanca –met zes miljoen inwoners– zijn er slechts tien boekhandels. In Tanger zijn er een drietal. Dat zegt genoeg over de intellectuele situatie in het land.’

Volgens de auteur heerst in de Arabische wereld een enorme culturele crisis die veel ernstiger is dan de economische crisis. ‘De Arabische wereld is een intellectuele woestijn’, zegt hij. ‘Egypte heeft een grote traditie in schrijven en uitgeven en blijkbaar telt het land heel wat jonge schrijvers. Ze zijn niet bekend –laat staan vertaald– maar ze zijn goed. De Maghreb daarentegen is een culturele woestijn en de Golfstaten nog veel meer.’

*

Naast romanschrijver en dichter is Ben Jelloun ook essayist en schrijft hij regelmatig voor de krant Le Monde. De Arabische lente stemt hem optimistisch. ‘Ik kan me moeilijk inbeelden dat in Egypte, Tunesië of Libië zich opnieuw verschrikkelijke dictaturen zouden installeren.’ Maar de actuele toestand baart hem ook zorgen. De overwinningen van de islamitische partij Annahda in Tunesië en van de moslimbroeders in Egypte vindt hij een slechte zaak. ‘Ik verwacht niets van de islamisten’, zegt hij ferm. ‘Ik verwacht alleen het ergste’.

De scheiding tussen kerk en staat is voor Ben Jelloun heilig. ‘Want politiek is de plaats bij uitstek waar egoïsme en narcisme tot uiting komen. En wanneer religie in de politiek wordt gebruikt, is dat gevaarlijk. En dat geldt niet alleen voor de islam maar voor alle religies.’ Wat dan met de gematigde islamitische partijen, vraag ik. Ben Jelloun reageert verontwaardigd. ‘Ik haat die uitdrukking. Gematigde religie bestaat niet. Religie is geloof en is irrationeel. De islam is prachtig als geloof maar niet als politiek programma.’

De schrijver heeft gezien hoe kandidaten van de conservatieve partij PJD in Marokko stemmen ronselden in naam van de islam. ‘Men maakt misbruik van de onwetendheid van de mensen.’ Langs de andere kant toont Ben Jelloun zich erg tevreden over de recente grondwetshervormingen in Marokko. Hij schrijft er met veel lof over. Het grootste probleem in Marokko is volgens hem niet het feit dat de politieke hervormingen niet ver genoeg gaan. Het grootste probleem is corruptie. ‘Mensen zien de politiek als middel om zich te verrijken en om bepaalde privileges te verwerven. Zolang het affairisme aan de politiek blijft plakken, kan er niet veel vooruitgang komen.’

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.