De Keltische tijger spreekt Pools

De felrode deur ruikt nieuw en blinkt, zelfs onder donkere herfstwolken, nog feller dan het vergulde huisnummer en het flitsende naambord erboven: ‘Pools financieel centrum’. Het nieuwe Pools cultureel centrum dat volgens mijn printje hier in Dublin moest huizen, blijkt opgedoekt. Het heeft alweer plaats geruimd voor een groep jonge Poolse ondernemers die goedkope leningen wil aanbieden aan de vele Poolse migranten die de laatste drie jaren neerstreken in Ierland. Tegelijk willen de ondernemers het water tussen Ierse en Poolse bedrijfsleiders met investeringszin minder diep maken. ‘We investeren niet alleen in de economie maar ook in menselijk kapitaal. We willen dat de Polen én de Ieren hier beter van worden en elkaars culturen beter leren kennen’, vertelt een van deze ondernemende geesten.
Ierland, Groot-Brittannië en Zweden stelden in 2004 als eersten hun grenzen open voor de bewoners van de nieuwe EU-lidstaten, om aan de krapte op hun arbeidsmarkten tegemoet te komen. Volgens officiële cijfers kwamen meer dan 150.000 Oost-Europeanen, vooral Polen maar ook Litouwers, Letten en Slovaken, de voorbije twee jaar naar Ierland. Anderen beweren dat de Oost-Europese golf is aangezwollen tot 300.000, met een concentratie van 100.000 in en rond Dublin. De nieuwe Europeanen maken vandaag officieel meer dan vijf procent van de actieve bevolking uit en werken vooral in de detailhandel, horeca, bouw, voedingsindustrie en landbouw.

Behoefte aan hooggeschoolden

Anna Pas is hoofdredacteur van Polski Express, een gratis lifestyle-magazine voor de Poolse migrantengemeenschap. Als een echte Dubliner bestelt ze, compleet met Iers accent, een café latte. ‘Taal is de sleutel tot kennis en maakt het leven comfortabeler in een nieuw thuisland. Helaas zijn er te weinig Polen die dat inzien en maakt de commercie het hen gemakkelijk door hen te bedienen in hun moedertaal.’
Toen Ierland zijn deuren opende, viel de eerste groep Polen Ierland letterlijk binnen in volle onwetendheid. ‘De migranten wisten niet dat ze, als werknemers op de Ierse werkvloer, ook rechten hadden. Ze hadden er geen van idee dat ze een aanvraag konden doen om toegang te krijgen tot sociale zekerheid, uitkeringen, gezondheidszorg en onderwijs.’ Ook gastland Ierland zelf had zich onvoldoende voorbereid op zijn nieuwe rol als immigratieland. Een echt strategisch onthaalbeleid ontbrak. Intussen is er al heel wat verbeterd, vindt Pas, al gaat het traag. Ze klaagt niet, als hooggeschoolde Poolse krijgt ze kansen die ze thuis niet krijgt. Terugkeren naar Polen is geen short term optie, ook niet nu het vertrek van de dictatoriale Kaczynski-regering een nieuwe wind door het land doet waaien.
‘Polen zit niet te wachten op mijn diploma filosofie, studeren opent er geen deuren. Arbeidsmigratie is in Polen een logisch gevolg geworden, maar net zogoed een onderdeel van een globale realiteit: mensen waar ook ter wereld verzekeren hun toekomst over grenzen. Jammer genoeg is de wereld niet klaar voor deze reële trend, die almaar belangrijker zal worden. Door een open beleid te voeren over arbeidsmigratie kan Europa zijn arbeidstekorten opvangen. Toch blijft het migratie als een bedreiging voor zijn identiteit zien, niet als een economische en culturele verrijking. De braindrain-analyse voor de herkomstlanden is ook te simpel. Economische migratie is geen of-of- maar een en-en-verhaal. Poolse migranten sturen massaal geld terug naar hun geboorteland, Polen biedt een goed investeringsklimaat voor zijn emigranten, en als de politieke hervormingen zich doorzetten zal ook nieuw verworven kennis en competentie sneller terugkeren.’ Maar tegelijk vraagt het zware politieke en sociale klimaat nu nog veel energie van het Poolse volk, voegt Pas eraan toe. De lucht in Ierland daarentegen vindt ze oneindig licht. Anna heeft gelijk, denk ik, op weg naar mijn hotelkamer. Het is goed vertoeven in de frisse zeewind langs de trendy en frivole kades van de Liffey, de rivier die Dublin doormidden klieft.

Keltische tijger blijft groeien

De enorme economische groei die Ierland sinds de jaren negentig beleeft, heeft Dublin volledig omarmd. De stad doet er alles aan om zijn donkere verleden als leeggelopen hoofdstad van een emigratieland bij uitstek te vergeten. Gefacelift in een uitgekiende, transparante architectuur die lucht, water en lichtheid weerspiegelt, is Dublin nu een van de nieuwe hotspots in Europa. De aantrekkingskracht op bewoners en financiële en zakelijke dienstenbedrijven –de nieuwe motoren van de Ierse economie– werkt. Dat merk je aan het hippe volk dat hier flaneert, en aan de In Progress-borden langs de talrijke bouwsites. Terwijl het spitsuur het centrumverkeer in Dublin lamlegt, maakt een constructieploeg in de noordelijke Docklands zich klaar voor de avondshift, die nog tot laat in de avond doorgaat. De brug en het hele nieuwe wegennet die de vroegere dokken aan beide kanten van de rivier met elkaar zullen verbinden, moeten uiterlijk in 2009 gebruiksklaar zijn.
De Liffey trekt niet langer een scherpe scheidingslijn tussen het arme, noordelijke centrum van Dublin en het rijke, economische zuiden van de stad. De tegenstelling is vager geworden, al toont een noordelijk gelegen straat als Sheriff Street, met zijn wankele, verduurde arbeidershuisjes en sjofele bewoners, dat niet iedereen mee geniet van de nieuwe Ierse welvaart. Maar wellicht zullen die sociale fossiele bouwsels van Dublins grauwe, industriële verleden ook worden vervangen door sociale woonwijken, vertelt Kevin Quinn, projectleider van de Europese cel bij de Ierse wergelegenheidsinstantie FAS.
Quinn weerlegt dat de economische groei ten einde loopt. ‘Het klopt dat de bouw van huizen zal afnemen. Als gevolg van de enorme bevolkingsaangroei door immigratie en de terugkeer van Ierse migranten hebben we sinds de jaren negentig 100.000 huizen per jaar gebouwd. We maken ook geen groei-index van twaalf procent meer mee, maar het bnp groeide met 6,4 procent begin dit jaar. De werkgelegenheid steeg met bijna vier procent en we hebben nood aan 20.000 buitenlandse werkkrachten voor vacatures in verschillende sectoren, van diensten en IT over gezondheid tot human resources en de vlees- en melkindustrie. Zestig procent van de gaten in onze arbeidsmarkt dient opgevuld met hooggeschoolden.’

Migratie in het hinterland

Het noordwestelijk gelegen graafschap Donegal is zowat het hinterland van Ierland, waarschuwt mijn reisgids. De leegloop was hier massaal, Donegal profiteerde niet mee van de economische groei. Het graafschap kampte de voorbije tien jaar zelfs met een verlies van 6500 jobs. Het personeel van SIPTU, de lokale afdeling van Ierlands grootste vakbond in Letterkenny, het grootste stadje in het graafschap, werd meer dan gehalveerd.
Volgens kersvers coördinator Martin O’Rourke komt de helft van het banenverlies op conto van de sluiting van de fabrieken van textielfabrikant Fruit of the Loom. Ierland is niet langer een lageloonland, buitenlandse bedrijven gaan weer op zoek naar goedkopere arbeidsmarkten. ‘Toch strijken hier veel arbeidsmigranten neer. Ze trekken niet alleen naar de klassieke stedelijke migratiecentra maar ook naar het platteland, om er in de landbouw te werken, vooral in de vleesindustrie en de paddenstoelenkweek. Helaas zijn dat ook sectoren waar nogal wat problemen zijn vastgesteld op het vlak van uitbuiting.’ O’Rourke wijst naar het boerderijtje die we voorbij rijden: ‘Het kan zijn dat daar nu laagbetaalde Poolse, Nigeriaanse of Braziliaanse zwartwerkers aan de slag zijn. Niet alleen de grote bonzen profiteren van werklustige arbeidsmigranten.’
De wantoestanden zijn met de migranten mee de arbeidsmarkt binnengeslopen. Jammer genoeg ontbreekt het de overheid aan visie daarover, zegt O’Rourke. Voor 2004 riepen de vakbonden luid om hogere boetes voor sociale wantoestanden op arbeidsplaatsen. Ze eisten ook meer sociale arbeidsinspecteurs en rights commissioners –onafhankelijke controleurs die arbeidsgeschillen onderzoeken. ‘De overheid heeft misschien wel meer mensen aangeworven, maar volgt het dossier van arbeidsrechten te weinig op. Hun eerste zorg ligt duidelijk bij hun economisch welzijn’, aldus O’Rourke.

‘Polen is rot’

Balleyboffey is een klein centrumstadje en telt iets meer dan 4000 inwoners. 700 daarvan zijn Polen, zegt Noiren Farren van de Citizens Information Service van Donegal. Merkwaardig genoeg heeft deze uitgebouwde straat –veel meer is het niet– drie grote hotels, gericht op een bemiddeld publiek. ‘In het weekend komen de yuppies hier uitwaaien en zich te goed doen aan lucht, drank en eten. In mijn winkel komen ze helaas niet. Maar dankzij hun centen in de lokale economie kunnen andere Polen wel aan de slag in de bouw en renovatiewerken’, schampert Agata Szarek. Haar Poolse sklep, compleet met typische voedingsproducten en een rek met naar het Pools vertaalde wereldliteratuur, heeft meer weg van een sociaal adviesbureau dan van een winkel. Van de vijf klanten komen er drie om sociale dienstverlening vragen.  Of Agata kan helpen met de vertaling van een gemeentelijk afschrift? Of ze iemand kan doorverwijzen naar de juiste sociale dienst? Je zou verwachten dat het de taak van gastland Ierland is om mensen beter op te vangen.
‘Je kan klagen en het inderdaad zo bekijken dat Ierland te traag gereageerd heeft op de immigratie. Maar Ierland doet echt wel veel, zeker voor EU-migranten. Er zijn de gemeentelijke informatiecentra, de dienstencentra, brochures in alle talen (hier én in de vertreklanden), mensen kunnen hier gratis taalcursussen volgen. En wat meer is: Ierland laat mensen niet zomaar wegglijden door de mazen van het sociale netwerk. Wie echt problemen heeft, wordt geholpen.’
Szarek vindt dat het ook aan Polen is om actiever en beter voor zijn emigranten te zorgen. Dat de Polen het zelf niet zo nauw nemen met sociale arbeidsregels, stoort Szarek mateloos. ‘Er was recent nog het verhaal van de Polska Gazeta, een Poolse publicatie met nauwe banden met de Poolse ambassade. Een van hun grafici was illegaal tewerkgesteld. Dat is onvergeeflijk.’ Polen is rot, zucht Agata Szarek, haar besluit staat vast: ze zal niet meer terugkeren naar haar geboorteland. Veel Polen hebben hun geloof in de Poolse overheid verloren. ‘Hier is het beter. Het platteland biedt de nestwarmte van een kleine gemeenschap, we hebben een goed contact met de Ieren, en ook met de andere migrantengemeenschappen: Brazilianen, Litouwers, Russen…’

De Ieren en integratie

‘Wij, Ieren, bekijken de immigratiebeweging als een avontuur’, zegt Kevin Quinn van FAS. ‘We zijn gefascineerd door het idee dat buitenlanders naar ons land, tien jaar geleden nog een afgeschreven regio, migreren.’ De grote immigraties sinds het millennium betekenen niet alleen een antwoord op de arbeidstekorten maar ook op de demografische achterstand die Ierland opliep, zegt Rosheen Callender, SIPTU’s nationale secretaris voor Gelijkheid. ‘Migratie zou dus een goednieuwsverhaal moeten zijn, geen verhaal van discriminatie en uitbuiting op de werkvloer.’
Het klopt dat er stappen moeten gezet worden, vooral in de bescherming van arbeiders zonder papieren. Dat vindt ook Noiren Farren van de Citizens Information Service. ‘De Ierse samenleving brengt niet alleen rozengeur en maneschijn. Anderzijds denk ik dat het ook klopt dat we als vroeger emigrantenvolk, vanuit een sociale en eerlijke reflex, meer openstaan voor deze nieuwe mensen.’ Toch kan multiculturaliteit ook op grenzen stoten. Het is een vrees die bij de Polen leeft: wat als het Ierland economisch minder voor de wind zal gaan? Het zou niet de eerste keer zijn dat migranten de zondebok worden als de sociale welvaart afbrokkelt.

De Ierse green card
Ierlands actieve aanwervingsbeleid in het buitenland richt zich vooral op de Europese markt. ‘We willen vermijden om jobs in te vullen met niet-Europese werknemers. Op die manier voorkomen we sociale dumping’, zegt Kevin Quinn, projectleider van de Europese cel bij de Ierse wergelegenheidsinstantie FAS. Voor niet-Europese arbeidsmigranten hanteert Ierland een tweesporenbeleid. Hooggeschoolden van buiten Europa krijgen een green card, een arbeidskaart die recht geeft op familiehereniging en een verblijfsstatus na een jaar. De niet-Europese migranten die op uitnodiging van een werkgever overkomen en wiens verloning tussen 30.000 en 60.000 euro ligt, krijgen enkel een arbeidskaart.

Zij hebben geen rechten op familiehereniging. Bovendien zijn er illegale wervingsagentschappen die arbeiders recruteren, forse vergoedingen vragen voor dienstverlening en valse werkvergunningen uitreiken. Sommige bedrijven teren op het beperkte verblijfsstatuut van niet-Europese migranten en gaan fors onder de minimumlonen. Twee jaar geleden werd het Turkse bedrijf Gama veroordeeld, nadat bleek dat meer dan 300 van zijn Turkse werknemers in Dublin, Galway en Clare een uursalaris van 2 tot 3 euro kregen en werkweken klopten van 80 uren.

De informatiecampagnes van de overheid naar herkomstlanden volstaan niet, zeggen Ierse migrantenorganisaties als de Irish Immigration Council en het Migrants Rights Centre Ireland (MRCI). De nieuwe minister van Integratie moet hameren op een betere wetgeving. ‘Het wettelijk statuut voor arbeidsmigranten is immers erg mager’, zegt Bill Abom van het MRCI. ‘Via het huidige systeem van arbeidsvergunning zijn migranten met handen en voeten aan hun werknemer gebonden, wat hen erg kwetsbaar maakt. Zodra je werkgever je laat vallen, val je ook uit het systeem.’

Slachtoffers van economische uitbuiting die al de moed hebben om met hun dossier naar het ministerie van Justitie trekken, moeten volgens Abom vaak twee jaar wachten. Het MRCI eist dat de regering eindelijk werk maakt van een duidelijk, tijdsgebonden verblijfssysteem en pleit voor een tijdelijke vergunning. ‘We vragen geen regularisatie. Met onze Bridging Visa-campagne vragen we dat arbeidsmigranten, die –door omstandigheden buiten hun wil om– hun job en dus tijdelijke verblijfsvergunning verliezen, een tijdelijk overbruggingsvisum krijgen. Dat zou hen zes maanden tijd geven om een formele klacht in dienen, toegang te krijgen tot sociale uitkeringen en nieuw werk te zoeken.’