Hangen klimaatverandering, overstromingen en bosbranden samen?

Hoe moeten we de extreme weercondities van de voorbije weken begrijpen? Zijn ze het bewijs van de klimaatsopwarming?
Huybrechts: Wat in China, India en Pakistan is gebeurd heeft te maken met de moesson, een jaarlijks weerkerend verschijnsel. De opwarming van het Aziatisch continent in de zomer creëert een lagedrukgebied boven Azië, dat van over de Indische Oceaan vochtige lucht aanzuigt. Hoe sterk de moesson wordt hangt onder andere af van hoe sterk het continent opwarmt. Wanneer de temperatuur stijgt, zal de circulatie dus ook intenser zijn.
Daarnaast is ook de hoeveelheid vocht die de moesson meebrengt uit de oceaan afhankelijk van de temperatuur. Als de temperatuur van de oceaan stijgt, is er meer verdamping, en wordt dus ook meer vochtige lucht naar India, Pakistan en China getrokken. In een warmer klimaat verwacht men met andere woorden dat de moesson intenser zal zijn en tot meer neerslag zal leiden.
De neerslag is echter maar een deel van het verhaal. Wanneer regen tot overstromingen leidt, spelen ook nog andere factoren. Veel heeft te maken met landgebruik, met dijken die gebouwd werden, met bevolkingsdruk. Ik vermoed dat een van de redenen waarom in Pakistan zo veel mensen ontheemd zijn, is dat in de laatste decennia stukken land in gebruik zijn genomen waarvan men eigenlijk al eeuwen wist dat ze bij een sterke moesson kans hadden op overstromen. Omdat de bevolking in Pakistan is geëxplodeerd werden steeds meer van die marginale gronden in beslag genomen.
Stedelijke ontwikkeling is ook heel belangrijk. In China zijn er bijvoorbeeld steden vernietigd doordat ze werden bedolven onder een modderstroom die tussen twee bergen liep. Volgens mij was die bebouwing er dertig jaar geleden gewoon niet. En die parallel kan je doortrekken. Komt er ooit een grote storm in Bangladesh, dan riskeert het aantal slachtoffers alleen maar groter te zijn, omdat er zo veel meer mensen buiten de dijken wonen dan vroeger.
De hoeveelheid water die dit jaar in Pakistan viel is uitzonderlijk.
Huybrechts: Het is inderdaad heel uitzonderlijk. De verwachting is echter dat in een warmer klimaat de frequentie van dit soort gebeurtenissen zal stijgen. Het klimaat is een gemiddelde. Er zit natuurlijk ook variabiliteit in het klimaatsysteem: sommige jaren hebben een sterke moesson, andere een zwakke. Maar als er een algemene stijgende trend is, dan zal het aantal extremen toenemen, zelfs al blijft die variabliteit constant. 
Is er een verband tussen de extreme moesson in Pakistan en de aanhoudende hitte in Rusland?
Huybrechts: Volgens mij is er geen rechtstreeks verband tussen de sterke moesson in Azië en de grote droogte in westelijk Rusland. Het is toeval. Dat is het weer, en niet meer het klimaat. Het weer is veel chaotischer dan het klimaat.
De oorzaak van de hitte in Rusland, is dezelfde als waarom het bij ons al vier weken slecht weer is. Normaal hebben we een afwisseling van weer op deze breedtegraad, drie dagen goed, drie dagen slecht, drie dagen goed, drie dagen slecht. Sinds midden juli zijn de drukgebieden in deze omgeving echter niet meer van plaats veranderd. Boven Rusland ligt al een hele tijd een hogedrukgebied, en dat zorgt voor een constante aanvoer van zuidelijke warme lucht uit onder andere het Arabisch Schiereiland.
Waarom veranderen die drukgebieden niet van plaats?
Huybrechts: Dat lijkt me echt toeval. Zonder de opwarming van de aarde zou het in Rusland met aanhoudende circulatie wel iets koeler zijn. Honderd jaar geleden zou het in Rusland onder dezelfde omstandigheden geen 38 graden, maar bijvoorbeeld 36 graden zijn geweest. En dat maakt een verschil.
Net als in Pakistan, spelen ook in Rusland bijkomende factoren die van droogte tot bosbranden leiden. De bossen zijn slecht beheerd en zijn daarom veel gevoeliger aan droogte.
Wat is de stand van zaken in het onderzoek naar de opwarming van de aarde?
Huybrechts: De aarde warmt op en daar bestaat geen twijfel over. Langzaam zien we nu ook de effecten daarvan. Dat de temperaturen stijgen, blijkt uit de gletsjers die smelten, veranderingen in de ijskappen en in de seizonale sneeuwbedekking, in de periodes waarin de vogels hun eieren leggen. De temperatuursstijging is niet meer louter iets dat gemeten wordt. Het begint directe gevolgen te krijgen.
Die vaststelling is belangrijk. Tot tien jaar geleden beweerden sceptici dat de opwarming van de aarde een constructie was. Het zou alleen maar lijken alsof de aarde opwarmt, omdat weerstations dicht bij steden liggen, en die steden zich uitbreiden. Als dat waar was, dan zouden we vandaag natuurlijk geen gevolgen in het ecosysteem zien.
Daarnaast is men het er eigenlijk ook over eens dat de opwarming komt door de stijging van CO2, en dus wordt veroorzaakt door broeikasgassen. Het IPCC, het Internationaal Panel voor Klimaatsverandering van de VN, drukt het voorzichtig uit en zegt dat het meer dan 90 percent zeker is van een verband. Maar ik denk dat geen zinnig mens daar nog aan twijfelt.
Hoe meer de concentratie van broeikasgassen zal stijgen, hoe warmer het klimaat uiteindelijk zal worden. Om die verdere opwarming tegen te houden is er dus maar één weg: de concentraties op zo’n laag mogelijk niveau stabiliseren. En er is maar één goede manier om dat te doen: minder uitstoten. Hoe sneller en hoe meer dat we dat doen, hoe minder hoog de uiteindelijke concentratie zal zijn en hoe minder de temperatuur uiteindelijk zal stijgen
Is het dan niet mogelijk de concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer terug te brengen?
Huybrechts: Dat is heel erg moeilijk. Broeikasgassen blijven immers lang in de atmosfeer. Zelf als de uitstoot stopt, zal de temperatuur nog verder stijgen gedurende een aantal honderden jaren. Om de temperatuur te stabiliseren op twee, drie of vier graden moeten we de uitstoot dus bijna tot nul herleiden.
Er zitten nog vertragingsprocessen in het klimaatsysteem. Wanneer de temperatuur stijgt, reageert de natuur daarop, alleen met honderden jaren vertraging. Twee componenten van het klimaat die erg traag reageren zijn de ijskappen en de oceanen. Als het warmer wordt zet de oceaan uit. Een wereldwijde temperatuursstijging doet de oceanen nog honderden, misschien wel duizend jaar uitzetten. Op die temperatuursstijging reageren de ijskappen dan weer vele duizenden jaren. Het gaat dus om een systeem waarbij dat, zelf indien alle emissies stoppen, die trage componenten nog duizenden jaren zullen reageren.
Zo genereren we op lange termijn dus heel verstrekkende gevolgen. Als we verder doen zoals we nu bezig zijn en alle fossiele brandstoffen zouden opbranden, gaan we naar een opwarming van misschien wel 15 tot 20 graden, vooral in de poolstreken. Dan belanden we in de situatie van honderden miljoenen jaren geleden, zoals in het Krijt tijdperk, wanneer de hele aarde een tropisch tot subtropisch klimaat had.
De hoeveelheid CO2 in de atmosfeer was toen ook veel hoger. CO2 is door de planten miljoenen jaren geleden vastgelegd in steenkoollagen en fossiele brandstoffen. Nu zijn we echter bezig dat proces in enkele honderden jaren om te draaien.
We kunnen ons natuurlijk de vraag stellen of we dat wel erg vinden. Misschien vinden we dat gewoon de prijs die we moeten betalen voor onze ontwikkeling. Ik neem echter aan dat we dat willen vermijden. Dus moeten we de uitstoot tot een heel laag niveau beperken. Tegen het midden van de eeuw zouden we tot 80 percent moeten verminderen. En als we die fameuze twee graden nog willen halen, dan moeten we in de tweede helft van deze eeuw negatief gaan.
Eigenlijk is het voor die twee graden dus al te laat.
Huybrechts: Ik vrees van wel. Tussen 1900 en 2000 is de temperatuur wereldwijd 0.74 graden gestegen. De CO2-uitstoot stijgt nog steeds jaar na jaar, sneller en sneller. Het stijgingsritme tussen 2000 en 2010 was vier keer groter dan tussen 1990 en 2000.
Hoe langer we wachten om de uitstoot te verminderen, hoe sneller we het uiteindelijk zullen moeten doen. Om een redelijke kans te hebben het op een stijging van twee graden te houden, zou de wereldwijde CO2 uitstoot nu moeten pieken en vervolgens jaarlijks drie percent achteruit gaan. Als we wachten tot 2020 moeten we tien percent per jaar terugdrijven om hetzelfde te bereiken. Hoe langer we wachten, hoe meer moeite we moeten doen om hetzelfde resultaat te bereiken, en op een gegeven moment zal het gewoon niet meer mogelijk zijn.
Maatregelen zijn dus urgent.
Huybrechts: Dat zeggen wetenschappers al twintig jaar. Het staat al te lezen in het eerste IPCC rapport uit 1990.
Het is met andere woorden een gigantisch probleem. Het enige wat we kunnen doen is proberen de totale hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer te stabiliseren op een zo laag mogelijk niveau. Gevolgen zullen er al zeker zijn. We zullen ons aan het veranderende klimaat moeten aanpassen. Het vervelende daarvan is dat wij niet de grootste last zullen dragen. Klimatologisch gezien zal Afrika bijvoorbeeld meer voelen van de verandering. Er zal nog meer droogte zijn waar het nu al droog is. Het zijn echter net die landen die nauwelijks de capaciteit hebben om te reageren. En dan hebben we het nog niet over overbevolking, dat is misschien wel het hoofdprobleem. Want stel dat iedereen er in slaagt de uitstoot per hoofd van de bevolking te verminderen, maar de bevolking verdubbelt, dan is er nog niets gewonnen.
Voor veel ontwikkelingslanden liggen beperkingen op de uitstoot van broeikasgassen moeilijk. Industrie is immers een snelle weg naar ontwikkeling. Moeten wij hun die ontwikkeling ontzeggen?
Huybrechts: Dat kunnen we natuurlijk niet. We hebben wel de verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat ontwikkelingslanden bij het uitbouwen van hun industrie niet ons historisch parcours doorlopen, via een steenkooleconomie naar een aardolie-economie, maar onmiddellijk op de nieuwste, milieuvriendelijke technologie inzetten.
Vooral China wordt vaak met de vinger gewezen tijdens onderhandelingen.
Huybrechts: Het debat met China is een beetje vals. De uitstoot in China groeit spectaculair, maar deels omdat wij onze productie naar daar verplaatsen. Wij schakelen meer en meer over naar een diensteneconomie, en stoten minder uit, maar onze producten worden wel elders gemaakt.
Momenteel is China dan wel de grootste uitstoter, het land is helemaal niet verantwoordelijk voor de historische uitstoot. Het grootste deel van de totale hoeveelheid koolstof die in de lucht zit komt van Europa, Noord-Amerika en Japan.
De Russische president Medvedev verklaarde naar aanleiding van de bosbranden dat het tijd wordt om de klimaatopwarming aan te pakken. Een ware omkeer in de Russische onderhandelingspositie in het klimaatdebat.
Huybrechts: Rusland beschouwt zich vaak als een winnaar in het klimaatsprobleem. Nu kampen ze wel met grote droogte, maar wanneer de temperaturen globaal stijgen wordt voorspeld dat Rusland meer neerslag zal krijgen. Grotere delen van Siberië zouden ook landbouwgrond worden. Medvedev’s uitspraak toont wel aan dat je uiteindelijk vaak enkel mensen mobiliseert na een ramp. Dat sluipende gif, langzaam opwarmen, dat gaat te traag op een menselijke tijdsschaal.