Juridisch ten strijde tegen klimaatverandering

In de strijd tegen de klimaatverandering klimaatverandering kunnen mensenrechten een belangrijke rol spelen, vond advocaat Jan van de Venis, die namens zijn organisatie Stand Up For Your Rights een van de organisatoren was van de conferentie in Utrecht. “Mensenrechten hebben steeds vaker een directe werking in rechtszaken, maar ze hebben ook veel gewicht in de politieke arena.”

De eerste generatie mensenrechten was heel nauw gericht op de burgerlijke en politieke vrijheden, maar in de loop der jaren is hun reikwijdte flink uitgebreid. “Tegenwoordig wordt het recht op een schoon milieu expliciet erkend in verklaringen en verdragen die voor bepaalde regio’s of groepen gelden”, aldus Van de Venis.

Inheemse volkeren

Dat zien we bijvoorbeeld in de VN-verklaring over Rechten van Inheemse Volkeren, zegt Leo van de Vlist van het Nederlands Centrum voor Inheemse Volkeren. “Inheemse volkeren stoten nauwelijks broeikasgassen uit, maar worden wel geraakt door klimaatverandering omdat ze voor hun levensonderhoud direct van de natuur afhankelijk zijn. Ze zoeken steeds meer naar wegen om bedrijven die hun leefmilieu bedreigen of die met hun uitstoot van broeikasgassen verantwoordelijk zijn voor klimaatverandering, daarvoor aansprakelijk te stellen.”

Toch kan het internationaal recht zelden iets doen tegen een dam of een snelweg door het oerwoud, laat staan tegen de uitstoot van broeikasgassen. “Juridische aansprakelijkheid is niet haalbaar, alleen al omdat de causaliteit van milieuproblemen lastig aan te tonen is”, vindt Tineke Lambooy, die als juridisch onderzoeker gespecialiseerd is in maatschappelijk verantwoord ondernemen. “Ik geloof meer in de benadering die de bekende professor John Ruggie heeft opgesteld voor de VN Mensenrechtenraad. Hij wil dat bedrijven van te voren instemmen met richtlijnen over het voorkomen van schade en het bieden van compensatie. Dat is dus een afspraak over het voortraject, niet over de aansprakelijkheid achteraf.”

Er zijn meer groepen die baat kunnen hebben bij een expliciete erkenning van het recht op een goed klimaat. Bijvoorbeeld vluchtelingen, weet Sylvia Borren, vanaf volgende week de directeur van Greenpeace Nederland. “Waarom heeft iemand die in de gevangenis zit omdat hij bij de oppositie hoort, wel recht op asiel als hij vlucht, maar een moeder die haar kinderen ziet sterven van de honger doordat het klimaat steeds warmer wordt, niet? Er zullen steeds meer klimaatvluchtelingen komen. Die moeten dezelfde rechten krijgen als andere vluchtelingen.”

Niet oprekken

Een heilloze weg, vindt Lionel Veer, mensenrechtenambassadeur namens de Nederlandse regering. “Waarom zouden we moeten gaan morrelen aan de definitie van vluchteling? Moet Buitenlandse Zaken ambtsberichten gaan schrijven over de klimaatsituatie in dorp X? Daar geloof ik niet in. Ik zou graag een radicaal nieuwe kijk op migratie zien, we zouden onder ogen moeten zien dat er veel legitieme redenen zijn om te migreren. Maar ga dat niet in het vluchtelingenbeleid persen.”

Veer is het niet eens met mensen die mensenrechten overal bij willen slepen. “We kunnen alles wel verbinden met mensenrechten, ook klimaat”, aldus Veer. “Maar daarvoor zijn ze niet opgesteld. Ze vormen geen rechtssysteem, maar normen waarmee een regering ter verantwoording kunnen roepen als ze de vrijheden van burgers schendt. Dat kun je op geen enkele manier toepassen op een ingewikkeld probleem als klimaatverandering, waar de hele wereld bij betrokken is.”

Wat als het een eilandstaat als Tuvalu zou helpen in zijn wens de meest vervuilende economieën aan te klagen bij het Internationaal Gerechtshof, omdat ze onder het zeewater verdwijnen als de aarde verder opwarmt? “Ik wens ze veel succes, maar daar gaan vooral veel advocaten rijk van worden”, zegt Veer. “Bovendien denk ik dat mensenrechten aan kracht zullen inboeten als we er alles onder willen scharen. Dan raken we ook de sympathie kwijt die de hele wereld er nu voor heeft.”

Van de Venis is het niet met hem eens. “Veer benadert de mensenrechten heel klassiek”, zegt de advocaat. “Maar de wereld verandert, en het gebruik van mensenrechten ook. Kijk naar bedrijven: die hebben nu officieel de plicht om schendingen van mensenrechten te voorkomen, dat is intussen in verschillende VN-verklaringen vastgelegd. Ook het recht op een schoon milieu gaat daar steeds zwaarder in wegen. Ik ken veel juristen die daar in te toekomst veel ruimte in zien.”

De Nederlandse oud-premier Ruud Lubbers wees vooral op het belang van het principe van ‘gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid’. “Dat betekent dat Europa en Amerika helemaal geen klimaatonderhandelingen moeten voeren met ontwikkelingslanden”, zei hij. “Ze moeten gewoon hun verantwoordelijkheid nemen en een faire prijs betalen voor hun uitstoot. Dan kunnen ontwikkelingslanden en opkomende economieën zich daar op vrijwillige basis bij aansluiten.”