Rik Torfs: 'Kerk laat staat voorgaan'

Zelfs liberale en socialistische politici houden tegenwoordig de Kerk graag in het midden, al betekent dat nog niet dat die dan opnieuw een belangrijkere rol mag spelen in het staatsbestel. De financiering van de erediensten wordt schuchter in vraag gesteld, het feest van de dynastie wordt wat losgekoppeld van het katholieke Te Deum, kruisbeelden moeten uit gerechtshoven verwijderd worden. Is de 19de-eeuwse strijd om macht en controle over de bevolking terug van weggeweest? Rik Torfs, professor Kerkelijk Recht aan de KU Leuven, denkt van niet. ‘De Kerk heeft intussen wel aanvaard dat ze de Staat moet laten voorgaan.’
Het Vaticaan zette nochtans zwaar geschut in om God in de aanhef van de Europese Grondwet te krijgen.
Volgens mij heeft Rome gekregen wat het wou. De verwijzing naar God in de preambule van dit ontwerp van Europese Grondwet was gewoon niet haalbaar en het zou ook geen juridische gevolgen hebben. Intussen staat in artikel I-51,3 wel dat de EU een open, transparante en regelmatige dialoog zal hebben met de Kerken. Dat is de aanzet tot een structurele verankering van de Kerken in de toekomstige Europese constructie.
Hoe zit het eigenlijk met de scheiding van Kerk en Staat in Europa?
Die scheiding is nergens volledig en zuiver. In België worden de bedienaars van de eredienst betaald door de staat, in Duitsland heb je de kerkbelasting en in Frankrijk onderhoudt de staat nog altijd de kathedralen die ze in 1905 nationaliseerde. De diverse manieren waarop Kerk en Staat hun interacties organiseren, bevestigen gewoon het maatschappelijke belang van de religie, ook als collectief gegeven. De wrijvingen die vandaag voorkomen, gaan niet meer over macht, maar over de vraag waar de grenzen liggen van de grondwettelijk erkende godsdienstvrijheid, en wie die grenzen mag bepalen. Dat kan bijvoorbeeld leiden tot de vraag of de katholieke Kerk vrouwen mag uitsluiten van het priesterambt.
De Belgische grondwet stelt toch dat de staat niet mag tussenkomen in de interne organisatie van de Kerken?
Dat klopt, maar als religies erkenning en dus subsidiëring door de staat nastreven, dan geven ze impliciet aan dat ze bereid zijn in de logica van de Staat te stappen. Sinds enkele jaren is er bijvoorbeeld de vereiste dat katholieke leken die voor de eredienst gesubsidieerd worden, minstens een diploma van middelbaar onderwijs moeten hebben. Het is volgens mij ook niet ondenkbaar dat men zou eisen dat gesubsidieerde bedienaars van de eredienst de taal machtig zijn van de regio waarin ze werken. Op termijn kan deze tendens leiden tot een regelgeving die van erkende religies vraagt dat ze de individuele grondrechten van alle gelovigen respecteren, ook in de eigen werking. De gelijkheid van man en vrouw hoort daarbij, maar ook het recht van elk individu om van religieuze overtuiging te veranderen.
In de MO*enquête die vorige maand verscheen, bleek dat 70 procent van de Vlamingen vond dat de overheid strenger moet optreden tegen elke uiting van religieus extremisme.
Daar ben ik het niet mee eens. Onze godsdienstvrijheid geldt ook voor bizarre of extremistische religieuze overtuigingen. Het weren van radicale moslims uit de Moslim Executieve vind ik geen goede zaak, al was het maar dat die extremisten zo een street credibility verwerven die ze niet verdienen. Wat de overheid natuurlijk niet mag of kan toestaan, is dat de wet overtreden wordt. (gg)

God in de grondwet

Turkije is, volgens artikel 2 van de grondwet, een democratische, seculiere en sociale staat. De grondwet stelt glashelder dat er ‘geen enkele tussenkomst geduld wordt van heilige religieuze gevoelens in staatszaken’. Artikel 24 garandeert godsdienstvrijheid voor elk individu, én garandeert de vrijheid om niet deel te nemen aan religieuze ceremonieën of rites. De faculteit Politieke Wetenschappen van de Bosphorus Universiteit in Istanbul deed enkele jaren geleden een onderzoek naar de houding van de Turkse bevolking in verband met de relatie religie-Staat. 77 procent van de Turken bevestigden dat ze nog steeds achter de republikeinse hervormingen van Atatürk stonden. 67 procent van de Turken verzette zich tegen inmenging van religie in de Staat, tegenover 16 procent die daar wel voorstander van waren. Slechts 10 procent van de Turken was voorstander van de invoering van de sharia.
Sri Lanka heeft geen staatsgodsdienst, al spreekt de grondwet wel over het boeddhisme als “de allerbelangrijkste” godsdienst in het land. Dat is niet alleen een kwantitatieve vaststelling (70 procent van de bevolking is boeddhistisch), maar ook een kwalitatieve keuze. Het ministerie dat de religieuze zaken regelt, heet dan ook Ministry of Buddha Sasana and Religious Affairs. In het begin van de twintigste eeuw ontstond een politiek boeddhisme in Sri Lanka, als onderdeel van het verzet tegen de Britse koloniale politiek. Na de onafhankelijkheid richtte dat politiek boeddhisme zich vooral tegen de Tamil-minderheid, al zijn de meeste onderzoekers het erover eens dat dit niet zozeer te maken heeft met het feit dat Tamils hindoes zijn. De grote vermenging van staat, etnie en godsdienst is wel een van de belangrijkste oorzaken van de aanslepende burgeroorlog.
Israël gebruikt nog altijd een “voorlopige” afspraak om de relatie tussen religie en staat te regelen. Dat Status Quo Agreement uit 1947 is een overeenkomst tussen Agudat Yisrael (een ultra-orthodoxe organisatie) en het Jewish Agency van David Ben Gurion, om de oprichting van de Israëlische staat mogelijk te maken. De echte religieuze autoriteiten werden dus buiten de overeenkomst gehouden, wat niet belet heeft dat de orthodoxe joden in toenemende mate hun religieuze wetten opdringen aan de hele Israëlische samenleving. ‘Het recht van de seculiere meerderheid om niet religieus te zijn, de religieuze voorschriften niet na te leven en niet onderworpen te worden aan religieuze wetten wordt geschonden door de tirannie van de orthodoxe minderheid en dat op basis van de Status Quo’, schrijft Benjamin Neuberger in Religion and Democracy in Israel.
Iran is sinds 1979 een Islamitische Republiek. Centraal staat de goddelijke en dus niet contesteerbare wet, die geacht wordt alle domeinen van het individuele en het maatschappelijke leven te regelen. Disputen over die wet worden beslecht door een een hoge geestelijke die door God zelf uitgekozen wordt om Zijn wet correct te interpreteren. Het systeem heet vélayât-e-faqih, letterlijk: ‘het regentschap van de doctor van de islamitische wet’. Vélayât-e-faqih is echter geen middeleeuwse staatsvorm die in 1979 met een grote sprong achterwaarts opnieuw ingevoerd werd. De idee werd eind jaren zestig door ayatollah Khomeini ontwikkeld tijdens zijn ballingschap in het Iraakse Najjaf. Eenmaal aan de macht gebruikte Khomeini die religieus gefundeerde positie meer om de belangen van de Staat te dienen dan om het geloof te laten zegevieren over de wereldse besognes. Farhad Koshrokhavar en Olivier Roy citeren in Iran: comment sortir d’une revolution religieuse een brief die Khomeini in 1988 aan toenmalig president Khamenei schreef: ‘De Iraanse staat is islamitisch, dus is alles wat die staat versterkt goed voor de islam, zelfs als dat inhoudt dat we soms de chariat, dat wil zeggen de islam, moeten negeren.’
(gg)