Twijfels bij mensenrechtendebat op Europese Afrikatop

De diplomatieke toenadering tussen Europa en Afrika komt er “omdat Europa marktaandeel verliest in Afrika”, oordeelt Manuela Franco, een onderzoekster van het Portugees Instituut voor Internationale Relaties. Europa maakt zich volgens haar vooral zorgen over de groeiende invloed van China op het zwarte continent. “Mensenrechten en democratie komen na die strategische belangen.”
Toch handelen de voorbeschouwingen op de top vooral over mensenrechten. Dat is het gevolg van de controverse die ontstond toen de Britse premier Gordon Brown in september aankondigde dat hij zou wegblijven van de top als de Zimbabwaanse president Robert Mugabe zou deelnemen. Omdat Mugabe toch komt, bevestigde Brown eind november dat hij er niet bij zal zijn.
De Britse kritiek op de aanwezigheid van Mugabe wordt gedeeld door Nederland en Denemarken en discreter ook door Zweden. Die landen vinden dat de mensenrechtensituatie in Zimbabwe onaanvaardbaar is.
Afrikaanse Portugezen vinden dat Groot-Brittannië met twee maten en twee gewichten meet. Aan de mensenrechtenschendingen in Sudan en Ethiopië tilt Londen veel minder zwaar, zegt Eugenio Costa Almeida, een Angolees die in Portugal doctoreerde in de politieke wetenschappen.
De overreactie in het geval van Zimbabwe is volgens Costa Almeida alleen te verklaren doordat Mugabe het gemunt heeft op blanke grootgrondbezitters van Britse afkomst. “Er zijn humanitaire, politieke en sociale redenen om Mugabe en zijn ministers onder vuur te nemen, maar in Londen welde die kritiek pas op nadat de grootgrondbezitters in het gedrang kwamen en er ook sommige Britse bedrijven werden geraakt.” Daarvoor “besteedden de Britten geen aandacht aan de corruptie, de verduistering en de diefstal door Mugabe en zijn vrienden.”
Costa Almeida heeft ook kritiek op Portugal, de organisator van de top. Premier José Sócrates is volgens de politicoloog trots dat hij zoveel staats- en regeringsleiders bijeen kon brengen, “los van het feit dat er ook dictators en corrupte leiders bij zijn.”
In Portugal is er wel aandacht voor de corruptie en het autoritaire bewind in Angola, “maar iedereen vergeet de landen waar diezelfde kwalen diep zijn ingeworteld, zoals Eritrea, Equatoriaal-Guinea, Tsjaad, Somalië, Guinee-Bissau en de Democratische Republiek Congo.” Er dan zijn er ook nog eens landen “die discreter vasthouden aan autocratische systemen, zoals Mozambique, Zambia, Algerije, Egypte, Libië en Ethiopië.”
Costa Almeida is het met Manuela Franco eens dat Europa de mensenrechten vergeet als er economische belangen op het spel staan. “Europa blijft Afrika als een afzetmarkt zien, eerder dan een gelijkwaardige partner.” Daarom wordt er in Europa vaak gezwegen over mensenrechtenschendingen en mistoestanden bij verkiezingen in Afrikaanse landen. 
Die houding wordt de Europese landen niet in dank afgenomen door Afrikaanse burgerorganisaties, zegt de Portugese journaliste Ana Dias Cordeiro. Volgens haar “roept het Afrikaanse middenveld de EU op in Lissabon niet te verzaken aan de waarden waarop Europa werd gebouwd.”
In principe kan de top veel aandacht besteden aan het thema van de mensenrechten. Portugal wil dat de bijeenkomst de bakens uitzet voor een strategisch partnerschap tussen de twee continenten dat gebaseerd is op gemeenschappelijke waarden en principes.
Het eerste actieplan voor de periode 2008-2010 zal vooral gaan over samenwerking en de al bestaande politieke dialoog. Van de acht hoofdstukken van dat plan zal er één specifiek gaan over democratisch bestuur en mensenrechten.
De Portugese regering houdt zich voorlopig op de vlakte, maar president Aníbal Cavaco Silva verklaarde woensdag dat “respect voor mensenrechten, vrijheid en democratie” fundamenteel is voor de relatie tussen de EU en Afrika.
Volgens Gert Grobler, adjunct-directeur-generaal van het Zuid-Afrikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken, kan Afrika Europa er niet van weerhouden de kwestie Zimbabwe ter sprake te brengen in Lissabon. “Maar Afrika wil dat de top vooral focust op de uitbreiding van ons strategisch partnerschap.”