Van kind naar moeder

Elke dag worden er in Nicaragua vierhonderd kinderen geboren. Honderd ervan hebben een tienermeisje als moeder. De tienerzwangerschappen zijn een brandend actueel thema. Gedurende drie jaar volgde ik, met tussenpauzes, Kenia uit Managua, Blanca uit Jinotega, in de bergen in het Noorden, en Viviana, een Misquita  aan de Atlantische kust. Toen ik hen begon te filmen waren ze veertien en zestien jaar. Het gebeurt vaak dat bij zo’n eerste baby de moeder vijftien en de grootmoeder dertig is. Soms zijn het tienermeisje en haar moeder samen zwanger, en lopen er nog vijf of zes andere kinderen rond in het gezin. Het zijn dikwijls gezinnen zonder vader. In zo’n situatie kan je je kinderen geen degelijke opvoeding geven. Het zijn de vrouwen die alle verantwoordelijkheid op zich nemen, de moeders, de grootmoeders en de tantes. Vaak zien de moeders zich genoodzaakt om te migreren naar een ander land om voor een inkomen te zorgen. En dan blijven de kinderen achter bij de grootmoeder of bij een ander familielid. Het zijn gezinnen zonder kern. Dit creëert problemen van sociale ontwrichting, geweld, armoede.
Geen enkel van deze drie meisjes had het plan om zo vroeg een kind te hebben. Ze hadden andere verwachtingen, al weten ze vaak niet waar te beginnen om een andere toekomst uit te bouwen. Ze vinden het ook normaal dat ze zo jong moeder zijn. Hun moeders waren dat ook. Ze zien dit zelfs als hun opdracht. Het moederschap is de taak van de vrouw. Wat anders kan een vrouw zijn in het leven tenzij moeder? Het zijn kinderen, die van de ene dag op de andere geconfronteerd worden met het feit dat ze nu het leven van een volwassene moeten leiden en alle verantwoordelijkheden op zich moeten nemen die daarbij horen. Alle vragen die eigen zijn aan de puberteit, hebben zij zich niet kunnen stellen.
Wat me het sterkst getroffen heeft, is het gebrek aan communicatie tussen mannen en vrouwen. Ze spreken niet met elkaar. Tussen die jongens en meisjes is er wel een “relatie” maar geen communicatie. Er is geen intimiteit, geen vertrouwelijkheid. Vooral op het platteland drukken de mensen geen emoties uit. Het heeft me zo verbaasd dat ik me afvraag of ze in hun relaties wel gevoelens hebben. Wat is het dat deze jongeren samenbrengt? Alleen het biologische, fysieke verlangen? En daarna? Hun omgang met elkaar lijkt heel koel en alleen gericht op de vraag of er morgen brood op de plank zal zijn. Overleven is het belangrijkste.Gevoelens komen pas in veel latere instantie aan bod. Zelfs de diepst menselijke emoties worden in die context uiterst ingewikkeld omdat de dagelijkse realiteit zich opdringt. Toen ik Blanquita vroeg: ‘Ben je verliefd?’, lachte ze en zei: ‘Ik weet het niet’. Uiteraard zien ze verliefdheid in de soaps op tv. Maar in hun eigen omgeving hebben ze dat nooit gezien. Hun eigen ouders hebben ze nooit verliefd gezien. 
Er gaan generaties overheen om deze patronen veranderen. Met deze documentaire wil ik de mensen een spiegel voorhouden. Ik denk dat dit ook de verantwoordelijkheid is van een cineaste: de realiteit in beelden gieten en tonen, op een heel open manier. Niet om iemand de les te spellen. Ik wil wel een bewustmakingsproces stimuleren en beelden zijn hierbij een heel belangrijk instrument. Dat is zeker het geval in Nicaragua, dat geen “zelfbeeld ” meer heeft. Alle beelden, alle films die getoond worden, zijn beelden en referenties uit andere landen. Mensen zien zichzelf nooit op tv, tenzij als slachtoffer van catastrofes en schandalen: een orkaan, een aardbeving, moorden en verkrachtingen. Dat creëert een zeer negatief en gewelddadig zelfbeeld. Mensen hebben er behoefte aan om hun eigen realiteit te zien in beelden, maar niet op zo’n extreme, op sensatie gerichte, onmenselijke manier. Er is ook behoefte aan herkenbare beelden uit de eigen realiteit. Beelden die warmte, genegenheid en waardigheid tonen. En respect.
Meer dan zestig procent van de bevolking in Nicaragua is jonger dan dertig, het is dus een zeer jonge bevolking. Het land heeft geen petroleum. De jongeren zijn Nicaragua’s kracht, maar dit potentieel blijft onderbenut omdat ze geen kansen krijgen, omdat ze niet naar school kunnen, omdat zoveel wegen voor hen gesloten blijven. Soms denk ik dat het feit dat deze jongeren geen verdere kansen krijgen ook een bewuste politiek is. De economie heeft daar belang bij omdat op deze manier voortdurend goedkope arbeidskrachten ter beschikking staan. Vroeger was Nicaragua een bananenrepubliek, nu is het een maquiladora-republiek. Een land waarin zich ontelbare vrijhandelszones installeren met assemblagebedrijven waar duizenden ongeschoolde mensen werken voor een hongerloon. 
Toen ik één van die pasgeboren baby’s in mijn armen nam, dacht ik aan het leven dat hij zou hebben. En aan de mogelijkheden die er open liggen voor een kind dat in Europa geboren wordt. Voor deze baby’s is er geen school in de buurt, liggen allerlei ziektes en besmettingen op de loer, op veel liefde en geborgenheid zullen ze niet moeten rekenen, eerder op een regelmatig pak slaag. Op welke plek onder de zon je geboren wordt, bepaalt je hele leven.
Soms, wanneer ik die realiteit onder een vergrootglas zie en film, is die best deprimerend. Maar zelfs in de diepste tragiek kan je heel mooie momenten beleven. Die intensiteit van het leven maakt het ook erg beklijvend. De armoede is vaak ontstellend, maar het is geen goed idee om de dingen enkel te bekijken als een hoop ellende. Mensen leven en vechten en zetten zich in, temidden van al die moeilijke situaties. Waar het voor mij op aankomt is zo dicht mogelijk bij die mensen te komen. Ik heb niet de pretentie de werkelijkheid te veranderen. Voor mij is opvoeding en vorming de allerbelangrijkste, misschien de enige weg om deze realiteit te veranderen. Het is de basis van alles. Met een goede omkadering, goede begeleiders.
Het is erg belangrijk dat we de realiteit goed lezen en dan analyseren, en dat we ons niet te zeer laten leiden door de ideologieën en paradigma’s die in ons hoofd zitten opgeslagen. Het is de mens die de realiteit moet veranderen. Daarom is een mentaliteitsverandering essentieel. Ik geloof erg in het verenigingsleven, niet meer in politieke partijen. Rechts, links of centrum: iedereen belooft exact hetzelfde. Maar hopelijk gaat deze regering wel echt investeren in onderwijs.