De boog van het morele universum

‘In de bijna achttien jaar dat ik deze column voor NRC schreef (…) heb ik de wereld zijn vorm zien verliezen’, zegt Bas Heijne bij het aankondigen van zijn afscheid als columnist voor het NRC. En ook ‘Identiteit en moraal. Tot september 2001 waren dat relatief onschuldige onderwerpen. Daarna brak de tering uit.’ In die “vormeloze” wereld wil Heijne niet langer columnist zijn, niet langer de “stand-up van de literatuur”.

Ik ben beroepshalve vaak in de buurt van tieners en twintigers die enkel die vormeloze wereld hebben gekend, die in de “tering” zijn opgegroeid. Zij hebben geen herinneringen aan een wereld vóór de torens neergingen in New York. Ik was zelf een prille twintiger toen ik met een groep voorbijgangers voor de etalage van een televisiewinkel stond te kijken naar die steeds terugkerende beelden van die instortende torens. Op tien televisieschermen van verschillende afmetingen naast en door elkaar.

Toen had ik dat ongemakkelijke gevoel dat de wereld, dus ook mijn wereld, nooit meer hetzelfde zou zijn. Hetzelfde akelige gevoel als wanneer een intense liefde uitdooft of erger nog, een dierbare sterft.

In die vormeloze wereld waar links en rechts, goed en kwaad over elkaar vallen en door elkaar lopen als de kleuren in een opgewarmde lavalamp, in die wereld groeien jonge mensen op.

In die vormeloze wereld waar links en rechts, goed en kwaad over elkaar vallen en door elkaar lopen als de kleuren in een opgewarmde lavalamp, in die wereld groeien jonge mensen op. In een wereld waar er altijd schermen zijn geweest, waarin je altijd bereikbaar bent. Waarin subversief, punk, progressief, conservatief fluïde begrippen zijn geworden, net als mannelijk en vrouwelijk. Ik vind dat ze het er waarlijk goed van af brengen.

Ik merk een nieuwe tatoeage op bij mijn drieëntwintigjarige stagiair. Aan de binnenkant van zijn arm staat een kleine weegschaal, die ik er voorheen niet opmerkte. Ik vraag hem wat die afbeelding voor hem betekent. Het is een van de attributen van Themis, de godin van de rechtvaardigheid. Martin Luther King zei ooit: ‘The Arc of the Moral Universe Is Long, But It Bends Toward Justice’.

MLK citeerde daarmee Theodore Parker, een geëngageerde theoloog in 1853, leert mij google. Wat een goeie tatoeage, bedenk ik. Ik ben jaloers dat ik het niet zelf heb bedacht en niet zelf met inkt op mijn arm heb gekrast. Want ik twijfel er wel eens aan, de laatste tijd of we als morele wezens er nu op vooruit of achteruit gaan. Dat we uiteindelijk, via omwegen weliswaar, neigen naar een betere wereld, het is een hoopgevende en troostende gedachte. Geen in steen gebeitelde waarheid, maar een geloof dat je levend moet houden bij jezelf.

Hij zegt het haast achteloos, de stagiair. Josef was van onmisbare waarde bij het participatieve festival dat ik onlangs organiseerde. Nu treffen we elkaar in de Tropicana, een voormalige pooierbar in de schaduw van de KVS. Midden in de Alhambrawijk doet dit lokaal al ruim een jaar dienst als ontmoetingsplaats voor buurtbewoners. De plek behoort toe aan wie er de deur wil openen voor anderen, zonder commerciële bijbedoelingen, het liefste met een project van artistieke inslag.

Josef is op dit moment de man met de sleutels. In dit hoekpand studeert hij er de kunstgeschiedenis van de voorbije twintigste eeuw en iedereen uit de buurt mag meedoen. Participatief studeren. Hij tovert de Tropicana om tot TropiKanal (een knipoog naar Kanal Pompidou).

Honderden afbeeldingen van kunstwerken liggen op de tafels en vensterbanken, alle hoogtepunten uit de kunstgeschiedenis van vorige eeuw. Gratis en voor niets te bewonderen. Het is zoals vaker bij Tropicana slechts een aanleiding tot ontmoeting. Hij heeft meteen de spirit van deze plek geabsorbeerd: met een open houding slaagt hij erin om mensen binnen te trekken en hen een rustpunt in de dag te bezorgen, hun nieuwsgierigheid te bevredigen. Of gewoon in stilte een kop koffie te drinken.

“Leegstond”

Enkele weken geleden woonde ik de voorstelling bij van “Leegstond”, een handleiding voor het tijdelijk gebruik van lege gebouwen. Er zitten ruim vijfhonderd mensen. Op een bloedhete dag. Op een boekvoorstelling. Jonge mensen die geconcentreerd luisteren naar de sprekers op een evenement dat de wooncrisis en de zeseneenhalf miljoen leegstaande vierkante meters in Brussel aankaart. Het boek staat vol theorie én praktijk over tijdelijke bezetting. Bij elkaar geschreven door een groep jonge mensen, nog lang geen dertig.

Deze jongeren zijn geen hervormers. Ze herdenken niet per se de bestaande wereld, ze geven vorm aan hun eigen omgeving. Ze doen. Als ze er de tijd voor vinden, denken ze ook nog eens na over wat ze doen en dan schrijven ze er een boek over.

Ik leer van jonge mensen die in dit steeds veranderende tijdperk zijn opgegroeid, hoe ik grip kan krijgen op de wereld rondom mij.

Ik heb onvoorwaardelijk van Brussel leren houden door me te omringen met jonge mensen die er geboren en getogen zijn. Zij stellen de stad als omgeving niet in vraag, maar zetten die net naar hun hand. Op dezelfde manier leer ik van jonge mensen die in dit steeds veranderende tijdperk zijn opgegroeid, hoe ik grip kan krijgen op de wereld rondom mij. Ze geven mij een handleiding voor het tijdelijke gebruik van de wereld.

Ik leer van hen meer dan van de generaties die me voorafgingen. De babyboomers die het zo moeilijk vinden om hun plaats af te staan. Die nog zo graag in de kolommen van opiniepagina’s in de dagbladen staan. Nog zo graag aan het hoofd van instellingen. Ze zijn nog zo graag fractieleider. Ze blijven na hun emeritaat nog op de universiteit rondhangen. Begrijp me niet verkeerd, ik weet wat ik aan voorgaande generaties te danken heb. Ik vind het alleen zo jammer dat zovelen vasthouden aan hun bureaustoel en zich ergens in de luwte dienstbaar gaan opstellen.

Wie eens echt koude rillingen wil voelen, kan een aflevering van het altijd uitstekende Tegenlicht herbekijken over de opgang van de radicaal rechtse voorhoede in Duitsland.

Natuurlijk baart die jongere generatie ook cenakels als Schild en Vrienden. Dat is ook een club van jonge mensen die post 9/11 zijn opgegroeid. Ook zij blijven niet aan de kant zitten maar organiseren zich, ondernemen actie. Ze hebben ook de communicatie via sociale media volledig in de vingers. Wie eens echt koude rillingen wil voelen, kan een aflevering van het altijd uitstekende Tegenlicht herbekijken over de opgang van de radicaal rechtse voorhoede in Duitsland. Ik vind ze akelig en gevaarlijk. Geen idee hoe ik me tot zo’n club moet verhouden; ik weet niet of je ze moet doodzwijgen, net in discussie moet gaan. Negeren of bestrijden.

In een gesprek, een echt gesprek, waar ik iemand in de ogen kan kijken, dan wil ik het nog proberen: om een hand uit de steken naar iemand met wie ik het fundamenteel oneens ben. Al weet ik niet of je met argumenten mensen kan overhalen om naar ‘ jouw’ kant over te hellen. Je kan een rol spelen in het helingsproces van mensen die ergens onderweg iets verloren zijn, of iets ontnomen. Dat misschien wel.

In donkere tijden focus ik me liever op wat ik leer van zij die voor niets minder dan gelijkheid gaan. Die dat doen door met kleine initiatieven warmte en liefde te verspreiden als een olievlek. Dat en met een tatoeage die zegt: volhouden, we geraken er. Ooit.