Hoezo, de vervuiler betaalt?

Op de schoolbanken kreeg MO*columniste en klimaatactiviste Katrin Van den Troost steevast te horen dat de vervuiler betaalt. Alleen lijkt dat niet op te gaan voor een van de meest vervuilde lappen grond in Europa: daar waar multinational 3M decennialang PFOS dumpte. ‘3M vulde zijn zakken met winst en wij blijven met de smeerlapperij voor volksgezondheid zitten.’

Wanneer ik door de vergunningsaanvraag van Lantis, bouwheer van de Oosterweelverbinding blader, word ik met verstomming geslagen. Als bouwheer maakt het bedrijf een economische afweging: hoever moet de sanering van grond en water gaan? Is het sop de kool wel waard?

Actieve kool, waarmee PFAS uit het grondwater gehaald kan worden, is duur en moeilijk te verkrijgen op de markt. Daarnaast haalt ze als filter ook niet alle PFAS uit het water.

Dus besluit de bouwheer dan maar dat het beter is om hogere lozingsnormen te vragen.

Ik verslik me haast in mijn koffie wanneer ik dat lees. De bouwheer die een tunnel graaft in een van de meest vervuilde stukken grond van Europa vraagt liever hogere normen aan dan de zuiveringskost te verhalen op de vervuiler, in dit geval 3M.

Sinds 2021 weet het grote publiek dat Zwijndrecht en omstreken zwaar vervuild is met PFAS, en vooral de toxische variant PFOS. Deze forever chemical wordt in verband gebracht met problemen met het immuunsysteem, kankers en vruchtbaarheidsproblemen. PFAS worden via borstvoeding doorgegeven aan baby’s.

Na jarenlange besparingen bij openbare diensten voor handhaving en agentschappen voor adviesverlening zitten we nu met de gebakken peren.

Decennialang produceerde 3M verschillende PFAS, en vooral de toxische variant PFOS, in Zwijndrecht. De stoffen komen daarnaast ook voor in de textielnijverheid, in blusschuim gebruikt door de brandweer en op stortplaatsen. Met andere woorden: bedrijven hebben decennialang heel Vlaanderen vervuild.

Toen ik nog op de lagere school zat werd het mantra dat ‘de vervuiler betaalt’ ons sterk ingelepeld. We leerden sorteren, gooiden liefst zo min mogelijk weg en gebruikten bij voorkeur zo weinig mogelijk plastic. Maar dat mantra geldt blijkbaar niet voor 3M.

Meer nog, het idee dat ‘de vervuiler betaalt’ wordt vandaag volledig uitgehold.

Ons eigenste milieuvergunningensysteem en onze milieuhandhaving zijn niet in staat om de massale vervuiling tegen te gaan. Na jarenlange besparingen bij openbare diensten voor handhaving en agentschappen voor adviesverlening zitten we nu met de gebakken peren.

De overheid wist al in 2007 van de vervuiling nabij Zwijndrecht. En dat gebeurde bovendien tegen de achtergrond waarin sociale bewegingen zich zorgen maakten om de mobiliteit en leefbaarheid van Antwerpen. Ik danste indertijd ook nog mee tijdens de Ringlandfestivals en vulde een stoel tijdens vele Horta- en Ringlandavonden. Van vervuiling was toen nog geen sprake.

Onze overheid negeert de wetenschap, weigert zuiveringstechnieken te onderzoeken en de veilige verwerking van de vervuiling te garanderen.

Ik herinner me ook nog het moment dat het Toekomstverbond in 2017 ondertekend werd. Een lange onderhandeling onder leiding van intendant Alexander D’Hooghe leverde toen een akkoord op tussen de Vlaamse overheid, de stad Antwerpen, het Havenbedrijf Antwerpen en de burgerbewegingen Ringland, StRaten-generaal & Ademloos.

We voelden ons toen gehoord als dansers op Ringland, als inwoners van Antwerpen, als betrokken en geëngageerde burgers. Achteraf bleek dat de overheid weet had van de vervuiling op de plaats van de tunnel én dat het Toekomstverbond slechts een niet-bindende overeenkomst was die wel bol staat van de engagementen (zoals een maximale overkapping, een oosterweel light met minder baanvakken en een modal shift), maar vooral weinig concrete doelen voor ogen heeft.

Al die goed bedoelingen ten spijt krijgen we nu meer baanvakken, een gedeeltelijke overkapping én een tunnel door het meest vervuilde gebied van Europa. Je zou bijna denken dat een hele generatie van sociaal verzet en mobilisatie voor aap wordt gezet.

En onze overheid duwt onvermoeid door. Ze negeert de wetenschap, weigert zuiveringstechnieken te onderzoeken en de veilige verwerking van de vervuiling te garanderen. De tunnel moet en zal er komen, onder meer om de extra containercapaciteit in Doel weg te krijgen uit de haven.

In oktober 2022 sloten de Vlaamse regering en enkele actiegroepen en milieubewegingen een zogenaamd saneringsverbond. Het moest een samenwerking zijn om te verzekeren dat de vervuilingsproblematiek proper zou worden opgelost. Het doel van het verbond is de tunnel in de best mogelijke omstandigheden te bouwen. Wie het verbond ondertekende liet daardoor wel zijn rechtsprocedures vallen.

Vlak nadat het verbond werd gesloten, verleende minister van Leefmilieu Demir Lantis een vergunning die de bouwheer toestond grondwater op te pompen, te zuiveren en te lozen in de Blokkersdijk (wat beschermd natuurgebied is) en de Schelde. Maar actiegroepen trokken eind januari naar de rechtbank en vragen de schorsing van de vergunning.

Zolang winstbejag de nummer één doelstelling blijft binnen onze maatschappij, zit er niets anders op dan elk stukje natuur te verdedigen met de wapens die we hebben

Het is een eeuwenoude spanning tussen economie en natuur die telkens opnieuw bovenkomt. Ook nu er een tunnel gebouwd wordt in door forever chemicals vervuilde grond, zonder een beroep te doen op de nodige wetenschappelijke studies. Het lijkt ook alsof onze overheid niet veel geleerd heeft uit het PFAS-schandaal. Op dit moment weet men niet hoe men op grote schaal PFAS uit het milieu kan halen en hoe men het moet afbreken.

Al te vaak verliest de natuur. Er zijn parallellen te trekken met bijvoorbeeld de strijd in Zuid-Amerika, waar Cargill, een Amerikaans agro-industrieel bedrijf, het Amazonewoud blijft kappen. Cargill weigert er te stoppen met ontbossing, wat ten koste gaat van de lokale inwoners en het behoud van de natuur. 3M en onze Vlaamse overheid zijn jammer genoeg geen alleenstaand feit.

Er zijn ook parallellen te trekken met het Canadese mijnbouwbedrijf Glencore, dat onder meer in Peru aan mijnbouw doet en de omgeving daarbij zwaar vervuilt, opnieuw ten koste van lokale inwoners en hun landbouw. 3M en onze Vlaamse overheid zijn jammer genoeg geen alleenstaand feit.

Zolang winstbejag de nummer 1-doelstelling blijft in onze maatschappij, zit er niets anders op dan elk stukje natuur te verdedigen met de wapens die we hebben. Dat zijn: solidariteit met mensen die deze strijd voeren, zowel in eigen land als daarbuiten; het mobiliseren van mensen in de buurt en hen informeren; en het rechtssysteem gebruiken in de mate van het mogelijke.

Dat is ook de reden waarom ik als klimaatactivist de staking bij de openbare diensten van 9 en 10 maart steun. Goede openbare diensten zoals adviesagentschappen en milieuhandhaving zijn nodig om ons milieu en klimaat te beschermen.

Katrin Van den Troost is klimaatactivist bij Climaxi.