IS, Nutella en een jongen van 14

De eerste dag. Een nog klein, met champagne overgoten 2016, voorlopig zonder wapenfeiten en bovenal overschaduwd door het industriële sterven dat zich in de voorbije 365 dagen heeft voltrokken, zo’n 4000 km oostwaarts.

Het is hard gegaan, tot de allerlaatste dag. Mensenrechtenorganisaties kwamen met bewijzen van het gebruik van verboden clustermunitie door het Syrisch-Russische kamp. En met cijfers waar we – ik geef het grif toe – allang niets meer mee kunnen.

Ik lees dat er 130.000 ontheemden bijkwamen sinds Moskou zich drie maanden geleden actief in de strijd wierp. Ze vervoegden de 7 miljoen Syriërs die sinds 2011 huis en haard verloren en de 4 miljoen anderen die de grens overvluchtten. De bombardementen van Poetin maakten honderden burgerdoden. En hoeveel mannen, vrouwen en kinderen hun verwanten, ledematen of verstand kwijtraakten, daar hebben we zelfs geen idee van.

Mannen van het beeld

Nieuwjaarsdagen zijn ongeschikt voor gruwelverhalen, ze maken de kater nog erger. Maar wegkijken en verdringen is nog gruwelijker. Laat me deze dag opdragen aan twee Syrische helden: Naji Jerf en (codenaam) Caesar. De één werd afgelopen zondag om half drie ‘s middags in het stadscentrum van het Turkse Gaziantep met een kogel door het hoofd afgemaakt, de andere leeft anoniem en bang in Europa. Beiden mannen van het beeld.

Afgelopen maandag zou Jerf naar Parijs vertrekken.

De vermoorde Jerf werkte als onafhankelijke documentairemaker en legde het mensonterende leven in Raqqa en Aleppo onder IS vast. Zijn werk is op YouTube te zien en werd op de tv-zender al-Arabya uitgezonden. 12 miljoen mensen bekeken het ondertussen al.

Afgelopen maandag zou Jerf naar Parijs vertrekken. Hij had al twee moordpogingen overleefd en besefte dat het tijd was om met zijn vrouw en twee dochters veiliger oorden op te zoeken.

Caesar stond aanvankelijk aan de andere kant. Voor het Syrische leger fotografeerde hij de lijken van duizenden burgers die tussen 2011 en augustus 2013 werden doodgefolterd door het regime. Dat zorgvuldige documenteren van de gruwel had twee redenen. De foto’s waren het bewijs dat een opruimingsbevel was uitgevoerd én ze stelden de wetsdokter in staat een overlijdensakte af te leveren, waarin doorgaans stond dat de betrokkene aan een hartaanval of ademhalingsmoeilijken was gestorven.

Toen Caesar het land ontvluchtte, maakte hij zijn 53.275 foto’s over aan mensenrechtenorganisaties en juridische experts. Human Rights Watch boog zich 9 maanden lang over de beelden en documenteerde de dood van 6.786 burgers in het schokkende ‘If the dead could speak’.

Mens maken

Jerf en Caesar liepen een gigantisch risico om hun oorlogswerkelijkheid aan de buitenwereld te kunnen tonen. Maar als ik deze 1 januari aan hen opdraag, is het om een nog grotere verdienste: beide mannen ontdeden de oorlogsstatistieken van hun anonimiteit en maakten hun landgenoten terug mens.

Hoe kon het dat die lui uit België, Frankrijk en de VS met blikjes Red Bull en Nutella werden bedankt terwijl de modale burger op weinig meer dan geweld kon rekenen?

Zo leerde Jerf ons hoe getraumatiseerd inwoners van Raqqa waren door de eerste IS-kruisiging, in het voorjaar van 2014. Ze konden zich niet voorstellen dat mensen daartoe in staat waren, en wie kon, ging ervandoor. Evenmin begrepen ze waarom hun stad plots vol buitenlanders liep, die bovendien een voorkeursbehandeling kregen. Hoe kon het dat die lui uit België, Frankrijk en de VS door IS met blikjes Red Bull en een voorraad Nutella werden bedankt terwijl de modale burger op weinig meer dan bevelen en geweld kon rekenen?

Via Caesar kennen we het verhaal van Ahmad al-Musalmani (14), het jongste martelslachtoffer uit zijn lugubere portrettengalerij. Een jaar voor zijn dood had de familie hem naar Libanon gestuurd, omdat ze vreesden voor zijn veiligheid.

Hij keerde op 2 augustus 2012 naar Syrië terug, voor de begrafenis van zijn moeder. Het minibusje met zes passagiers werd onderweg bij een checkpoint gecontroleerd. Agenten namen alle mobieltjes in beslag en vonden op dat van Ahmad een anti-Assad liedje. De jongen werd uit het voertuig gesleurd en nooit meer levend gezien.

Zijn oom Dahi, die al twintig jaar als rechter werkte voor het regime, schuimde alle mogelijke overheidsdepartementen af. Het enige wat hij te weten kwam, was dat de jongen wellicht door de inlichtingendienst van de Luchtmacht was vastgehouden. Dahi betaalde niet minder dan 14.000 dollar aan smeergeld, maar kreeg hem niet vrij. Integendeel, uiteindelijk werd er ook tegen hem een arrestatiebevel uitgevaardigd.

De rechter vluchtte in maart 2013 naar Jordanië maar hij bleef naar zijn neef zoeken. De foto’s van Caesar hebben zijn bange vermoeden bevestigd. ‘950 dagen lang heb ik gezocht’, zo vertelde Mahi tegen een onderzoeker van Human Rights Watch. ‘Ik had zijn moeder op haar sterfbed beloofd dat ik hem zou beschermen. Dat is me niet gelukt.’

Het werk van Jerf en Caesar is afgelopen. Maar hun beelden en verhalen over angst, afgunst, hebzucht, verdriet en schuldgevoel leven voort. Hun kracht ligt in de universele herkenbaarheid, ze halen de schotten neer tussen hen en ons. En daar hebben we in dit nieuwe jaar meer dan ooit nood aan.