Waar is het democratisch fatsoen gebleven?

Is er nog wel sprake van een scheiding der machten in ons land?, vraagt MO*columnist Thomas Goorden zich af. Partijbesturen van een handvol meerderheidspartijen zijn doordrongen van financiële en politieke belangen die de media en parlementen aansturen en het gerecht buitenspel zetten. ‘Blijkbaar is besloten dat de uitvoerende macht niet meer onderhevig is aan controle.’

Democratie is continu in beweging, als een soort getrouwtrek, waarbij de ene keer opgeschoven wordt naar respect voor universele waarden, dan weer terrein wordt verloren aan reactionaire krachten. Wat we op democratisch vlak doorheen de tijd verwierven, blijft dus niet gegarandeerd voortbestaan.

Wat één van die democratische verworvenheden betreft, doken afgelopen weken heel wat alarmsignalen op. Het basisprincipe achter de scheiding der machten is dat het onmogelijk moet worden gemaakt om alle macht tegelijk te verzamelen, door de macht te verdelen over drie strikt gescheiden armen: wetgevend, uitvoerend en controlerend.

Het evenwicht tussen die drie armen is dynamisch en ook hier lijkt het meer op een eeuwigdurend getouwtrek. Wat belangrijk is, is dat als er eens iets mis gaat bij één van de drie machten, de anderen in principe sterk genoeg moeten zijn om dat te corrigeren. 

Wanneer het misgaat, zal dat vaak onopzettelijk zijn. Ministers maken uitschuivers, parlementen maken inschattingsfouten en het gerecht kan een keer dwalen. Dat kan allemaal gebeuren.

Het kan bijzonder moeilijk zijn om (intentionele) corruptie te onderscheiden van de gemiddelde rommeligheid van onze rechtsstaat.

Maar als het intentioneel gebeurt om iemand een niet legitiem voordeel op te leveren, is er sprake van corruptie. Corruptie is in essentie wanneer mensen hun macht misbruiken om zichzelf of iemand anders een ongeoorloofd voordeel te geven.

Het kan bijzonder moeilijk zijn om (intentionele) corruptie te onderscheiden van de gemiddelde rommeligheid van onze rechtsstaat. Tot het systematisch begint te worden natuurlijk. Als bepaalde patronen telkens opnieuw opduiken, is dat geen toeval meer maar intentioneel.

Wat opmerkelijk en verontrustend is, is dat het principe van de scheiding der machten in de praktijk weinig concrete bescherming geniet tegen corruptie. In Vlaanderen verschoven we zo uiterst langzaam naar een alarmerende situatie, die de scheiding der machten op het randje van algemeen falen doet balanceren. Dat zoiets in Europa kan gebeuren bewezen zowel Hongarije als Polen, waar nationalistische krachten succesvol de scheiding der machten wisten op te heffen.

Lees ook

EU mag subsidies inhouden om de rechtsstaat te beschermen: vooral Polen en Hongarije geviseerd

Cynische techniek

‘In België ontbreekt de elementaire juridische fatsoensnorm’, zei de bekende Nederlandse milieu-advocaat Roger Cox tijdens het recente Docville documentairefilmfestival in Leuven. Hij is de aanvoerder van onder andere ‘s werelds eerste en andere succesvolle klimaatzaken.

Met die uitspraak bedoelde Cox dat België, en tegelijk het Vlaamse, Brusselse en Waalse Gewest, het vonnis uit de Belgische Klimaatzaak gewoon naast zich neerlegden. Dat was hoogst uitzonderlijk, want elders waar overheden klimaatzaken verloren, waaronder Nederland en Duitsland, werd wél een concreet gevolg gegeven aan de uitspraken.

Op een fatsoenlijke manier gevolg geven aan vonnissen, wanneer de rechtbank de uitvoerende macht in gebreke stelt, dat is die “fatsoensnorm” waar Cox het over heeft. Hij deed de uitspraak tijdens de nabespreking van Duty of Care van Nic Balthazar, de documentaire waarin de filmmaker de advocaat volgt in zijn juridische strijd voor het klimaat.

Wat moet er gebeuren als de uitvoerende macht begint te doen alsof de gerechtelijke niet bestaat?

In België en Vlaanderen is blijkbaar besloten dat de uitvoerende macht niet meer onderhevig is aan gerechtelijke controle. Zelfs niet wanneer het gaat over fundamentele zaken als klimaatverandering. Het vonnis wordt gewoon genegeerd, wat een heel koude en gevaarlijke breuk is met de klassieke machtsverhoudingen van onze rechtsstaat. Wat moet er gebeuren als de uitvoerende macht begint te doen alsof de gerechtelijke niet bestaat?

De Klimaatzaak is geen op zich staand probleem. Vooral in milieuzaken gebruikt de overheid al langer het argument dat de rechterlijke macht zich niet mag bemoeien met (uitvoerend) beleid. Het vindt bijgevolg dat de rechtbank geen concrete (milieu)maatregelen mag opleggen aan diezelfde overheid. Advocaten van de overheid baseren zich daarbij op precies die scheiding der machten.

Het is een zeer cynische techniek die de werkelijke functie van de rechtbanken compleet uitholt. Als burgers of organisaties naar de rechtbank trekken omdat de overheid zich niet aan de wetten lijkt te houden, moet die rechtbank net dat geschil uitklaren. Als zo’n rechtbank vervolgens dat beleid niet kan bijsturen en de overheid dwingen om er iets aan te doen, hoe moet dit dan werken?

Zelfs megaboetes maken nog nauwelijks indruk. De overheid ziet dat ofwel als vestzak-broekzak-operatie of grabbelt vrolijk in de begroting. Of ze komt, zoals bij de rechtszaak van Greenpeace rond luchtkwaliteit, gewoon met een quasi identiek plan waarmee alwéér naar de rechter mag worden gestapt.

Wie zit écht aan de knoppen?

Binnen de parlementen is het wonderwel nog erger gesteld. Wetgevend werk wordt met ijzeren hand overgenomen door kabinetten en de bijhorende partijleiding. Om vervolgens met stalinistische voorspelbaarheid goedgekeurd te worden door de fracties in het parlement.

Als parlementslid niet met de eigen partij meestemmen, komt zelfs niet meer op bij de meeste parlementsleden. Nee, ze laten zich gewillig reduceren tot stoelverwarmers.

Wetgevend werk wordt met ijzeren hand overgenomen door kabinetten en de bijhorende partijleiding.

En de controlerende functie van het parlement dan? Op dat vlak demonstreerde de PFOS-onderzoekscommissie op zeer pijnlijke manier dat ook hier de kabinetten en partijvoorzitters aan de échte knoppen zitten.

Die onderzoekscommissie slaagde er niet in één politieke verantwoordelijke te vinden. Zelfs niet na een eindeloze stoet van getuigen in de commissie, waarvan sommigen zelfs meerdere keren mochten langskomen (behalve klokkenluiders natuurlijk).

Het is niet verwonderlijk, want het hele gebeuren bleek “bij consensus” te verlopen. Dat wil zeggen dat de meerderheidspartijen een onderzoek naar hun eigen reilen en zeilen naar hartenlust konden sturen.

Eigenlijk is het een hallucinant falen van de controlerende functie van het parlement, die tegelijk volstrekt wordt genormaliseerd. Dit deel van de trias politica, het parlement als controleorgaan, bestaat gewoon niet meer.

Zelfcensuur

Dan is er nog de fameuze vierde macht: de pers. Als het parlement faalt in haar controletaak zouden we nog kunnen hopen dat dit gecompenseerd wordt door sterke (onderzoeks)redacties.

Maar wie het boek Fuck The Media, Red De Pers van Guido Van Liefferinge leest wordt er niet vrolijker op. Van Liefferinge richtte onder andere Joepie, Dag Allemaal en Goed Gevoel op en weet als insider zeer goed hoe het broodje gebakken wordt. Het boek geeft op ontnuchterende wijze weer hoe partijen het altijd interessant vonden om hun “eigen” perskanalen te hanteren, hier en daar aangevuld door enkele echt onafhankelijke redacties.

Ook dat systeem is ondertussen compleet uitgehold. Het medialandschap in Vlaanderen wordt compleet gedomineerd door twee megacorporaties met bijzonder grote belangen bij de status quo. Daarbij ontstond een zeer ongezonde relatie tussen grote redacties van quasi alle grote kranten/magazines en de particratie.

Meer dan driekwart van de journalisten in Vlaanderen maakte nog nooit gebruik van de wet op openbaarheid van bestuur.

Dat meer dan driekwart van de journalisten in Vlaanderen nog nooit gebruik maakte van de wet op openbaarheid van bestuur wil zeggen dat de meeste informatie uit ofwel (politieke) lekken of persberichten wordt gehaald. Ook voor scoops hangen journalisten vaak af van goodwill van politici en kabinetten.

Zo bestaat een heel natuurlijke neiging tot zelfcensuur, om die kwetsbare relaties vooral niet te schaden. Politici weten dat en chanteren redacties zelfs zonder verpinken. Er wordt een sport van gemaakt om gasten in praatprogramma’s zoals De Afspraak te weren, met de dreiging dat men anders zelf niet komt. Bart De Wever gaat daarin nog veel verder en negeert eenvoudigweg elke vraag van publicaties die het aandurven om zijn machtspolitiek in vraag te stellen.

Buitenspel

In Vlaanderen kan je zonder meer spreken van een gigantische versmelting van belangen, wat zo goed als het einde van de scheiding der machten betekent. Financiële en politieke belangen vinden elkaar in de partijbesturen van een handvol meerderheidspartijen. Van daaruit worden het parlement, twee enorme mediagroepen én de openbare omroep aangestuurd. De gerechtelijke macht wordt daarbij grotendeels buitenspel gezet, eenvoudigweg door het te negeren.

Het is geen nieuwe analyse die ik maak, velen gingen me al voor. Maar het probleem is daarmee nog niet opgelost en de gevolgen zijn fenomenaal groot.

Het klinkt misschien abstract, maar het is niet moeilijk om dit systeem in actie te zien. Kijk maar naar concrete dossiers, vooral in sectoren waar sprake is van “hoog risico, hoge opbrengsten”. Denk aan vastgoed, afval en farmaceutica, het soort industrieën waar traditioneel ook de maffia te vinden is, precies omwille van dat risicovolle en lucratieve profiel.

Door de hoge risico’s binnen die sectoren op illegale wijze te drukken, via onder meer corruptie, kunnen enorme winsten worden gemaakt. Of concreter: iets weten over toekomstige ruimtelijke ontwikkeling in een bepaald gebied dat concurrenten niet weten, kan je fenomenaal rijk maken. Ook voor ondernemingen in de media, landbouw of petrochemie is voorkennis van het beleid of, beter nog, regelrechte invloed soms waanzinnig lucratief.

Of het nu gaat om een nieuwe afvaloven, een petrochemische kraker of vastgoedontwikkelingen, telkens hangt er dat typerende gebrek aan fatsoen aan vast.

Dan is het niet zo heel vreemd dat zulke sectoren van “hoge risico’s en hoge winsten” steevast op zoek gaan naar politieke partijen die bereid zijn om zich ermee te verstrengelen. Om die reden kan je in het hart van grote ontwikkelingsprojecten een machtsknoop vinden die tracht om de scheiding der machten volledig te overmeesteren. Of het nu gaat over een nieuwe afvaloven voor ISVAG, een petrochemische kraker voor INEOS of grote vastgoedontwikkelingen van spelers zoals LandInvest of Ghelamco. Telkens hangt er dat typerende gebrek aan fatsoen aan vast.

Het verschil tussen de huidige situatie, vooral in Vlaanderen dan, en een doorgedreven autoritaire staat zoals Hongarije is niet zo groot meer… Of andere democratische machtsblokken, van parlement over rechtbanken tot de pers, nog kunnen voorkomen dat de scheiding der machten volledig verdwijnt, zou wel eens de grote vraag voor verkiezingsjaar 2024 kunnen worden.