6 lessen voor media en politiek uit Bas Heijne’s essay Mens/Onmens

Tussen de lijnen van Bas Heijne’s nieuwe essay Mens/Onmens kan je een aantal adviezen lezen, aan de traditionele partijen, aan de samenleving en aan de journalistiek. We hoeven ons niet te schikken naar de tijdsgeest. Deze lessen roepen op tot verzet tegen schadelijke trends in media en politiek.

1. Traditionele partijen, vergeet jullie eigen verhaal niet

‘Op basis van marktonderzoek doen politici ons de ene belofte na de andere die ze niet kunnen waarmaken. In advertenties op sociale media snijden ze hun boodschappen commercieel toe op de particuliere wensen en bezorgdheden van verschillende groepen. Juist de door technologie aangedreven fragmentatie van de samenleving in ontelbare kleine, digitale gemeenschappen schept bij politici de behoefte aan een vage, algemene vijand om het hele electoraat achter zich te krijgen’, zegt Bas Heijne.

Hij geeft het voorbeeld van de Brexitcampagne, die zowel tegenstanders van immigratie als dierenrechtenactivisten deed geloven dat de Europese Unie de grootste vijand van hun zaak was. De Britse premier Boris Johnson zal moeten omgaan met de ontgoocheling van veel mensen die dachten dat Brexit toch iets anders betekende. Dat voedt de algemene ontgoocheling in de politiek. Wervende slogans als ‘Getting our country back’ creëren niet in te lossen verwachtingen.

De waarheid lijkt geen impact meer te hebben op de kiezers. Maar dat is een valstrik.

‘En toch zou het idee van zelfbeschikking wel eens sterker kunnen zijn dan de ontgoocheling. Onderschat niet de kracht van sommige boodschappen: eerst geloofden mensen dat ze door de Brexit geld zouden winnen, nu is het al dat ze bereid zijn geld op te offeren voor hun vrijheid. Het komt erop aan om de visie van zelfbeschikking zo heftig door te drukken, met propaganda en nepnieuws, dat ze de ontgoocheling zal overleven. Mensen zijn geen rationele wezens.’

Daarom worden traditionele partijen zenuwachtig. De waarheid lijkt geen impact meer te hebben op hun kiezers. Maar dat is een valstrik, een afleidingsmanoeuvre.

‘Populistische politici gebruiken steeds vaker de Trumpiaanse tactiek: iets zeggen dat uitzinnig schandelijk wordt gevonden – kopvoddentaks bijvoorbeeld. Je krijgt veertig columnisten die schrijven over een tweet, een woord van één politicus. De overkill aan reacties zorgt ervoor dat die zich als martelaar van het establishment kan profileren, en zo schaart hij zijn volgers achter zich.’

Ook de traditionele partijen kunnen vaak niet anders dan reageren. Ze zijn voortdurend in het defensief. Na verloop van tijd komen ze aan hun eigen verhaal niet meer toe of ontwikkelen ze helemaal geen eigen visie meer.

Lees ook

Bas Heijne: ‘Hameren op zelfbehoud en verlies van eigenheid maakt ons tot onmens’

2. Staar je niet blind op het nepnieuws, draag ook de waarden uit die erdoor ondermijnd worden

Heijne raadt de hele samenleving aan om zich niet blind te staren op nepnieuws, maar om de sociale strijd te voeren voor de waarden die door het nepnieuws ondermijnd worden: vrijheid, gelijkheid, inclusieve broederlijkheid.

Moet je dan niks meer fact-checken?

‘Toch wel, maar denk niet dat de zaak daarmee afgehandeld is. Het liberale establishment mag de zoektocht naar een invulling van die waarden niet aan de radicale uitersten overlaten.’

3. Journalisten, spreek je uit over de liberale kernwaarden waarop de vrije pers zelf gestoeld is

Heijne vindt dat journalisten zich vol overtuiging en zonder schroom moeten uitspreken voor de liberale kernwaarden waarop de vrije pers zelf gestoeld is, zonder schrik om ‘activistisch’ genoemd te worden.

‘Als je als journalist het mes op de keel krijgt, zeg je niet: “snij maar”.’

‘Wanneer iemand de pers “vijand van het volk” noemt, krijg je als journalist het mes op de keel. Dan zeg je niet: “snij maar”. Neen, dan moet je antwoorden. Want de vrije pers wordt dan zélf het maatschappelijk thema.’ Van journalisten partijdige spelers maken in het conflict, is natuurlijk exact wat populisten beogen.

En door te reageren, uit je je als vertegenwoordiger van de liberale elite waartegen zij het volk ophitsen. ‘Juist, maar je moet laten zien dat je niet de elite vertegenwoordigt,’ zegt Heijne, ‘maar wel de democratie. Voer het terug op de principes.’

De vrije pers is de belichaming van de liberale waarden, de uitvoerder. Het is de verantwoordelijkheid van journalisten om die waarden te verdedigen in plaats van zich te generen. Juist door je te generen, insinueer je dat je iets te verbergen hebt en juist zo bevestig je het beeld van een verborgen elite die liever in de schaduw blijft.

‘Kom ervoor uit’, zegt Heijne.

4. Journalisten, bevraag de nationalistische populisten veel kritischer en dwingender

Heijne vraagt zich af hoeveel van de populariteit van mensen als Thierry Baudet afhankelijk is van de haat tegen de elite, en hoeveel van de aantrekkingskracht van hun eigen ideeën.

Ook in Vlaanderen kapen nationalistische populisten gretig de toenemende afkeer van de bevolking tegen de traditionele partijen. Om te vernietigen, eerder dan te vernieuwen. Voor de ene is dat de vernietiging van België, voor de andere moet ook het liberalisme mee op de schop.

‘Ze spannen de mensen die gefrustreerd zijn en eigenlijk een bijsturing van het liberalisme willen, voor de kar van hun autoritaire ideologie die een afschaffing van het liberalisme beoogt’, zegt Heijne.

‘Wil je de liberale democratie vernieuwen, of vernietigen?’

De journalistiek raadt hij daarom aan om populisten veel kritischer te bevragen. ‘De hamvraag die we hen moeten stellen, is: wil je de liberale democratie vernieuwen, of vernietigen? Ze doen alsof ze willen vernieuwen, maar hun echte agenda is vernietigen.’

Het is relatief makkelijk om hun ballon te doorprikken. Hun nostalgisch beeld van een samenleving waarin een homogene, zogenaamd christelijke cultuur centraal staat, moet tegenwoordig immers over twee amper overbrugbare hindernissen: globalisering en individualisering.

‘Mensen willen niet meer naar meneer pastoor luisteren. Het individu wil zich niet meer ondergeschikt maken aan de gemeenschap. Dat draai je niet meer terug, tenzij met dwang. Dus moeten we hen vragen: hoe gaan jullie globalisering en individualisering terugschroeven? En is autocratie een geoorloofd middel?’

‘Zelfs in Rusland lukt het niet meer om een samenleving uit één stuk te maken. Leiders die spreken over homogene samenlevingen en gemeenschapsgevoel monden vaak uit in autoritaire staatssystemen. Dát moet de journalistiek bevragen, in plaats van zich met een kluitje in het riet te laten sturen. Het enige dat helpt, is dwingende journalistiek die precieze vragen stelt naar hun intenties.’

5. Media, geef emoties een plaats, maar bed ze in in achtergrond, kennis en inzicht

Hier legt Heijne de vinger op de wonde: bij een deel van de hedendaagse mediawereld klinkt eenzelfde refrein als bij de populistische politici. Hij citeert Frans Klein, directeur bij de Nederlandse Publieke Omroep: ‘Een krimpende groep weldenkenden spreekt er schande van dat niet alles bij het oude blijft, terwijl een groot deel van de samenleving het allemaal heel anders beleeft.’

Dat zei hij over journalisten, die kritiek hadden geuit op zijn besparingen bij journalistieke duidingsprogramma’s als Tegenlicht en Zembla.

Klein verving ook duidingsprogramma’s door dramaseries. Toen daar kritiek op kwam, zei hij: ‘Het stoort me dat bepaalde journalisten met dedain spreken over drama. Het is dé manier om eigentijdse verhalen te vertellen.’

Fictie om feiten uit te duiden? Entertainment om te informeren?

Fictie om feiten uit te duiden? Drama boven beschouwing? Beleving boven journalistieke afstand? Entertainment om te informeren? Heijne is niet te spreken over deze trend.

‘Als mensen van het journalistieke establishment zelf al smalend beginnen te praten over de gevestigde journalistiek, dan hebben we te maken met een breder fenomeen dan enkel het obscure nepnieuws aan de randen van de media’, zegt Heijne.

‘Inzicht, kennis en beschouwing zijn zogezegd elitair en moeten het afleggen tegen emotionele betrokkenheid. Laatdunkend denken over traditionele, naar objectiviteit strevende afstandelijke beschouwing: Klein is een product van die tijdsgeest.’

Natuurlijk mag journalistiek ook de emotionele betrokkenheid versterken. De vraag is alleen wat er gebeurt als vluchtige emoties, zonder inbedding in beschouwing en kennis, allesbepalend zijn. Als pakweg het debat over de klimaatopwarming blijft steken in emoties, bijvoorbeeld over de woorden en daden van een tienermeisje, zonder dat burgers toegankelijk geïnformeerd worden over de huidige stand van de klimaatwetenschap, dan krijg je emotionele steekvlampolitiek die geen structurele oorzaken aanpakt.

Heijne citeert de Britse filosoof David Hume: ‘De rede is een slaaf van de hartstocht’. Sommigen lezen dit citaat alsof de feitelijke kennis minder belangrijk zou zijn dan de emoties. Maar Hume bedoelde dat de rede aan het werk wordt gezet door de hartstocht.

‘Neem nu bijvoorbeeld virtual-reality-journalistiek: je komt met 360-video’s direct op een vluchtelingenbootje. Je ervaart een aantal sensaties van de mensen die het zelf beleven. De impact is sterk, maar van korte duur. Je kan het vergelijken met de heftige emoties die je voelt bij een schandaaltje, of bij een uitspraak van een politicus die we op onze tijdslijn zien voorbijkomen. Het gaat snel voorbij als het niet tegelijkertijd wordt uitgelegd, ingebed in kennis.’

‘Het maakt niet uit of iets waar is, zolang het maar nuttig is om identiteit of groepsgevoel te versterken.’

Zou het kunnen dat sommige mensen zich opnieuw afkeren van kennis en wetenschap? Toen de wetenschap de godsdienst van de troon stootte als zingevend systeem sprak de Duitse socioloog Max Weber over de ‘onttovering van de wereld’. Zou het kunnen dat mensen weer hunkeren naar betovering? Dat ze té veel betovering verloren?

Heijne schrijft over ‘het gevoel dat een feitelijke, wetenschappelijke blik op de wereld die wereld van haar betekenis heeft ontdaan – iets wat alleen door emotie en geloof weer hersteld kan worden. Pas dan vallen waarheid en identiteit weer samen.’

En als waarheid en identiteit samenvallen, als waarheid enkel ten dienste staat van de identiteit, ‘dan is het niet langer onze emotie die de rede aan het werk zet. De rede bestaat dan enkel nog om onze emotie te rechtvaardigen. De rede is dan pas echt tot een slaaf van de hartstocht gemaakt, maar precies omgekeerd dan Hume voor ogen stond. Het maakt niet uit of iets waar is, zolang het maar nuttig is om een bepaalde identiteit of groepsgevoel te versterken. Om mensen te betoveren.’

Dát ligt ten grondslag aan de tweets waarin bepaalde populistische politici liegen, vervolgens door de mand lijken te vallen, maar dan zeggen: ‘Maar het had wel gekund.’

6. Doorprik het gebruik van pseudo-wetenschap als propagandainstrument

Wat we ook steeds vaker zien, is dat wetenschappelijke kennis gebruikt wordt áls nepnieuws. Heijne: ‘In welke gepolariseerde discussie dan ook, het magisch-religieus denken heeft plaatsgemaakt voor de taal van de (pseudo)wetenschap. Men slaat elkaar om de oren met cijfers en statistieken en rapporten, haalt de cijfers van de ander onderuit.’

Of men fabriceert wetenschappelijk ogende rapporten om een vooropgestelde propagandaboodschap te vermommen als neutrale, wetenschappelijke kennis.

Eigenlijk appelleren die ‘rapporten’ aan emoties en instinct, angst en verlangen, maar dat wordt nooit als zodanig benoemd – ze worden altijd aangekleed met de ‘neutrale’ taal van de wetenschap. Ze zwaaien met wetenschappelijk-klinkende argumenten om het tegenovergestelde te doen dan wat de wetenschap beoogt: verwarring zaaien, mensen doen twijfelen aan ernstig wetenschappelijk onderzoek, het idee ondermijnen dat er zoiets bestaat als waarheid.

‘En als je tegenstanders dat proberen te ontmaskeren, kan je hen wegzetten als hysterisch en emotioneel. Klimaathysterie, klimaatreligie – typische verwijten van deze tijd. Het is altijd de ander die niet-rationeel is, die bewust of onbewust feiten negeert of manipuleert.’

Mens/Onmens van Bas Heijne is uitgegeven door Prometheus. 128 blz. ISBN 978 9044 64147