Wat wint Rwanda bij de vluchtelingendeal met het Verenigd Koninkrijk?

Het Verenigd Koninkrijk wil asielzoekers naar Rwanda sturen, waar ze hun asielprocedure dan moeten doorlopen. ‘Europa heeft intussen een traditie van deals met niet-democratische staten en autoritaire leiders, die het op zich nemen Europa te helpen de migratiegolven te beheersen’, becommentarieert MO*journalist Kris Berwouts. En wat wint Rwanda bij dit ongewone plan?

Met zijn gebruikelijk aplomb maakte de Britse premier Boris Johnson op 14 april bekend dat het Verenigd Koninkrijk een akkoord had gesloten om kandidaat-asielzoekers naar Rwanda te deporteren. En dan gaat het niet alleen om mensen uit Rwanda, maar om eender welke asielzoeker die niet op legale wijze in het Verenigd Koninkrijk toekomt, ongeacht zijn nationaliteit.

Je aanvraag tot asiel zal dan in Rwanda ten gronde worden onderzocht. Word je vervolgens erkend als vluchteling, dan mag je in Rwanda blijven. Maar hoe de deal tussen het VK en Rwanda precies concreet moet worden, lijkt op dit moment niet aan de orde van de dag.

Voor Londen is het in eerste instantie de bedoeling om het aantal kandidaat-asielzoekers terug te dringen dat het Verenigd Koninkrijk via het Kanaal bereikt. Vorig jaar waren dat 28.500 mensen, het hoogste aantal ooit. Volgens Johnson zal het plan ook levens redden door potentiële asielzoekers te ontmoedigen in gammele bootjes het Kanaal over te steken.

De Rwandese politiek verbindt zich ertoe deze migranten te integreren in Rwanda. Kigali krijgt daarvoor 120 miljoen pond (bijna 145 miljoen euro) om hen op te vangen, onder meer met een beroepsopleiding en ander onderwijs. Dat zal niet alleen ten behoeve van de nieuwkomers georganiseerd worden, ook de Rwandese bevolking zal er toegang toe krijgen.

In Britse oppositiekringen gaat men ervan uit dat de timing van dit akkoord niet toevallig is.

Het is niet de eerste keer dat Rwanda in een dergelijk samenwerkingsverband stapt. In 2017 meldde het land dat het in totaal 4000 vluchtelingen had ontvangen die niet welkom waren in Israël. Die kwamen toen voornamelijk uit Eritrea en Zuid-Soedan. Maar die samenwerking werd nooit geformaliseerd, en de vluchtelingen bleven ook niet lang in Rwanda.

In Britse oppositiekringen gaat men ervan uit dat de timing van dit akkoord niet toevallig is. Op 5 mei worden in een groot deel van het Verenigd Koninkrijk lokale verkiezingen georganiseerd, die een belangrijke weerslag zullen hebben op de nationale politiek.

Boris Johnson rekent erop dat dit plan voor hem het politieke klimaat positiever kleurt. De laatste maanden lag hij zwaar onder vuur, door de illegale feestjes die zijn omgeving organiseerde tijdens de lockdowns. De deal met Rwanda moet bewijzen dat Johnson wel degelijk met de hogere belangen van de natie bezig is.

Bakken kritiek

Het plan van Johnson kreeg onmiddellijk bakken kritiek over zich heen, in eerste instantie van mensenrechtenorganisaties als Amnesty International en Human Rights Watch. Het schendt het belangrijkste internationale vluchtelingenverdrag, de Conventie van Genève, omdat het VK asielzoekers wil sturen naar een land waar de mensenrechten bedreigd worden.

Rwanda kan je bezwaarlijk een functionerende rechtstaat noemen. Er is een zware politieke repressie, met onder meer willekeurige arrestaties en een gepolitiseerde justitie. Human Rights Watch zegt over bewijzen te beschikken dat Rwanda in een recent verleden opposanten in het buitenland heeft laten vermoorden. En in 2018 doodde de Rwandese politie 12 vluchtelingen na een demonstratie in het district Karongi.

Ook het VN-agentschap voor de vluchtelingen (UNHCR) keurt het plan van Johnson in sterke termen af. Volgens deze instantie heeft het Verenigd Koninkrijk niet het recht zijn asielverplichtingen uit te besteden aan derde landen. De UNHCR roept Londen dan ook op dit plan niet uit te voeren.

‘Mensen die op de vlucht zijn voor oorlog, conflict en vervolging verdienen medeleven en empathie. Ze mogen niet als goederen worden verhandeld.’

‘De UNHCR blijft fel gekant tegen regelingen die tot doel hebben vluchtelingen en asielzoekers naar derde landen over te brengen bij gebrek aan voldoende waarborgen en normen’, liet Gillian Triggs, assistent-hoge commissaris voor bescherming van de UNHCR, optekenen in een persbericht. ‘Dergelijke regelingen verschuiven eenvoudigweg de asielverantwoordelijkheden, ontwijken internationale verplichtingen en zijn in strijd met de letter en de geest van het Vluchtelingenverdrag.’

‘Mensen die op de vlucht zijn voor oorlog, conflict en vervolging,’ zo vervolgt Triggs, ‘verdienen medeleven en empathie. Ze mogen niet als goederen worden verhandeld en voor verwerking naar het buitenland worden overgebracht.’

Ook belangrijke spelers in de Britse samenleving spraken zich intussen uit tegen Johnsons plan. Zo veroordeelde de aartsbisschop van Canterbury, Justin Welby, het in zijn paassermoen. Hij noemde het plan onethisch en in tegenspraak met het oordeel van God. Zelfs Johnsons partijgenote en voormalig premier Theresa May distantieerde zich van het plan ‘op basis van de wettigheid, de uitvoerbaarheid en de efficiëntie’ ervan.

Ook uit het oosten van Congo, dat grenst aan Rwanda, komen bezorgde reacties. In de streek rond de stad Beni wordt al jaren strijd geleverd met de jihadistische militie ADF. In Noord-Kivu wordt gevreesd dat een instroom van vluchtelingen in Rwanda, voornamelijk van moslims, een extra voedingsbron zou kunnen worden van die militie. Dat lijkt niet erg realistisch, maar de bezorgdheid leeft in elk geval bij veel mensen.

Johnsons akkoord vindt internationaal ook steun vanuit een bepaalde hoek. In Frankrijk noemde de extreemrechtse presidentskandidate Marine Le Pen het plan bijvoorbeeld ‘werkbaar’, hoewel voor verbetering vatbaar. In Vlaanderen vond de N-VA bij monde van haar Europarlementslid Assita Kanko het een goed idee dat het Verenigd Koninkrijk illegale migranten naar Rwanda wil sturen. Volgens de N-VA kan het ‘helpen om mensensmokkel tegen te gaan’.

Wat wint Rwanda hierbij?

Dat Johnson in het Verenigd Koninkrijk de aandacht wil afleiden van de binnenlandse politiek, lijkt evident. Maar wat wint Rwanda bij zo’n deal?

Het huidige regime kwam aan zet in 1994, aan het einde van de genocide, en Kagame’s RPF greep toen de macht. President Paul Kagame was toen minister van Defensie en vicepresident en slaagde erin de heropbouw van zijn land in recordtempo te realiseren.

Daarbij kon hij rekenen op de steun van westerse partners. Vooral de Engelstalige wereld worstelde met een schuldvraag: hoe is het mogelijk dat de internationale gemeenschap in Rwanda niet de moed en daadkracht kon opbrengen om de genocide in de kiem te smoren? Toenmalig Brits premier Tony Blair en VS-president Bill Clinton waren Rwanda’s belangrijkste pleitbezorgers, en schermden het land af van kritiek.

In de jaren nadien brokkelde dat “genocidekrediet” langzaam maar zeker af. Rwanda maakte zich schuldig aan misdaden tegen de menselijkheid in Congo, en ook in het land zelf werd de repressie steeds harder, en beter georganiseerd. De kritiek zwol aan, ook op de verwezenlijkingen van Kagame. Natuurlijk was de makeover van het land spectaculair, maar Rwanda was helemaal geen inclusieve maatschappij geworden.

Rwanda werd een de facto eenpartijstaat, en de economische successen hadden een duidelijke schaduwkant. Het landbouwbeleid bijvoorbeeld was wel performant, de productie steeg, maar dat kwam uiteindelijk niet de gewone Rwandees ten goede. Het land bleef worstelen met een gigantisch armoedeprobleem.

Naar het Westen toe probeert Rwanda zich onmisbaar te maken door zich voor te doen als haven van relatieve stabiliteit in een erg labiele regio.

Rwanda is uiteindelijk van strategie veranderd om zijn regionale belangen te verdedigen. Rond de eeuwwisseling kon het land het zich nog permitteren om zijn leger open en direct op Congolese bodem in te zetten. Toen dat niet meer getolereerd werd, handelde het vooral door lokale rebellieën te ondersteunen en zo voet aan grond te houden in Congo.

In 2012 kwam ook daar een einde aan. Rwanda’s meest loyale partners, Engeland, de Verenigde Staten, Duitsland, Nederland en Zweden, troffen toen sancties. Die werden ingevoerd omwille van Rwanda’s steun aan M23, een militie geleid door Congolese Tutsi.

Rwanda kiest er sindsdien voor om zijn dominante positie te behouden via multilaterale instellingen. Daarin kan je als sterke staat makkelijk een zwakkere staat als Congo overheersen. Rwanda zocht en vond een sturende rol in de Afrikaanse Unie, het ICGLR, het EAC, de Afrikaanse Ontwikkelingsbank.

Naar het Westen toe probeert Rwanda zich onmisbaar te maken door zich voor te doen als haven van relatieve stabiliteit in een erg labiele regio. En dat lukt ook behoorlijk, bijvoorbeeld door deel te nemen aan allerlei vredesmissies van de Afrikaanse Unie. Dat kan ook op bilaterale basis.

Total

In juli van vorig jaar stuurde Rwanda een troepenmacht van 1000 soldaten naar Mozambique, toen de Mozambikaanse regering er niet in slaagde om de jihadistische beweging Al Shabaab te verslaan. Die teistert al sinds 2017 het noordoosten van Mozambique. Er zou een vredesmissie van de Zuidelijk-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenschap (SADC) komen, maar die kreeg erg moeilijk vorm.

Europa heeft een traditie van deals met niet-democratische staten en leiders, die het op zich nemen Europa te helpen de migratie te beheersen.

Rwanda stuurde dus soldaten, op vraag van de Mozambikaanse overheid. Die slaagden erin Al Shabaab te verdrijven uit Mocímboa da Praia en Palma, steden die van vitaal belang zijn voor een energieproject van de Franse energiegigant Total. Aan de basis van die interventie lagen onder andere de uitstekende contacten tussen de Franse president Macron en zijn Rwandese collega Kagame en de verzoening tussen Frankrijk en Rwanda.

Het Rwandese regime scoort nu ook met de Britse vluchtelingendeal. Door het akkoord toont Kigali dat het een constructieve rol kan spelen en bakens kan verzetten die het Westen essentieel vindt.

Europa heeft ondertussen een traditie van deals met niet-democratische staten en autoritaire leiders, die het op zich nemen Europa te helpen de migratiegolven te beheersen. Maar geen enkele van die deals draagt bij tot de uitstraling van beschaving en rechtstaat die het Westen zichzelf graag aanmeet. Ook deze Britse deal met Rwanda niet.