Een lithiumdilemma voor de nieuwe Chileense president

Welke rol krijgt mijnbouw in het Chili van de pas verkozen president Gabriel Boric? MO*Ontwikkelaar Wies Willems maakt de analyse. ‘Boric wil de transitie inzetten naar een ontwikkelingsmodel dat niet ten koste gaat van het milieu en lokale gemeenschappen. Maar hoe zal Boric omgaan met de machtige mijnbouwlobby?’

Het waren historische en hoopvolle beelden in deze donkere dagen: de vierende menigtes in de straten van Santiago De Chile na de meest recente presidentsverkiezingen. Op 11 maart neemt opnieuw een linkse president zijn intrek in het Palacio de La Moneda, vier jaar na het vertrek van Michelle Bachelet, die vandaag de Hoge Mensenrechtencommissaris van de Verenigde Naties is.

De 35-jarige Gabriel Boric, voormalig studentenleider, kreeg een duidelijke meerderheid achter zich voor een brede hervormingsagenda. Dat is het resultaat van een indrukwekkende sociale beweging. Het overgangsproject dat hij moet leiden is niet min: het neoliberale marktmodel van Pinochet ten grave dragen, werk maken van een nieuwe grondwet en de weg naar een duurzamer ontwikkelingsmodel uitstippelen.

Maar waar staat Boric precies voor? Hoe wil hij ontwikkelingsdoelstellingen verzoenen met milieu en mensenrechten?

Dilemma

Volgens waarnemers lijkt de nieuwe president alvast een oprecht engagement te tonen voor thema’s als klimaatverandering, rechten van inheemse volkeren en gendergelijkheid. Zijn overwinningsspeech begon met een begroeting in de drie inheemse talen van Chili.

Boric beloofde ook om in de eerste 100 dagen van zijn regeerperiode het Escazú-akkoord te ondertekenen. Dat is een bindend regionaal verdrag in Latijns-Amerika om de rechten van individuen en groepen te beschermen inzake toegang tot informatie, participatie en rechtspraak in milieukwesties. Verder hamert hij op jobcreatie, herverdeling en sociale investeringen om de grote ongelijkheid in de samenleving aan te pakken.

In ieder geval wordt de politieke, economische én ecologische evenwichtsoefening van de toekomstige president delicaat. Boric wil van Chili een ‘welvaartstaat naar Scandinavisch model’ maken. Noorwegen rekent voor sociaal beleid op olie- en gasinkomsten.

Mijnbouw is één van de meest voor de hand liggende manieren om de staatskas te spijzen. Tegelijk wil Boric economische afhankelijkheid ervan afbouwen.

Op eenzelfde manier is een grotere overheidsparticipatie in de mijnbouwopbrengsten voor Chili één van de meest voor de hand liggende manieren om de staatskas te spijzen en alle Chilenen toegang te geven tot kwaliteitsvol onderwijs, gezondheidszorg en pensioenen.

Aan de andere kant liet Boric al verstaan dat hij de economische afhankelijkheid van mijnbouw wil afbouwen. Op dat vlak staat hij dus voor een moeilijk dilemma.

Strategische mineralen

Chili is ’s werelds grootste koperproducent en bezit de grootste lithiumvoorraden op aarde. Deze twee grondstoffen zijn cruciaal voor de wereldeconomie en in toenemende mate gegeerd. Vooral lithium is van strategisch belang voor de transitie naar elektrische mobiliteit (batterijen) en hernieuwbare energie.

Het Chileense koper wordt vooral naar China verscheept. Maar wat lithium betreft staat er ook voor Europa een en ander op het spel. Hoewel de Europese Commissie met een nieuwe grondstoffenstrategie in het kader van de Green Deal streeft naar meer zelfvoorziening, is de import van lithium vanuit Chili momenteel nog goed voor 78% van de totale Europese bevoorrading. Dat blijkt uit de vorig jaar gepubliceerde update van de EU-lijst met kritieke grondstoffen.

Sinds 2002 heeft de Europese Unie ook een vrijhandelsovereenkomst met Chili. Minerale producten en basismetalen (zoals koper en ijzer) maken samen 40% uit van de Europese invoerproducten vanuit Chili. Niet alleen vanuit Peking en (Zuid-)Amerikaanse grootsteden, maar ook in Brussel zal men dus met veel belangstelling Boric’ economische koers volgen. De Europese Commissie dringt er bij de nieuwe president alvast op aan om een nieuwe versie van het handelsakkoord met Chili goed te keuren.

Na Boric’ overwinning namen de aandelen van multinationals zoals Anglo American, BHP, Rio Tinto en Glencore meteen een duik. Net als de aandelen van bedrijven zoals Albemarle en SQM, die zich specifiek richten op lithium.

Ook in Brussel zal men met veel belangstelling Boric’ economische koers volgen.

De sector riep nieuw verkozen president bijgevolg al op tot ‘gematigdheid en dialoog’. Bepaalde investeerders vrezen dat mijnbouwbedrijven, vanwege de uitwerking van een nieuwe grondwet, een lange periode van onzekerheid tegemoet gaan.

Andere analisten sussen dat het zo’n vaart wel niet zal lopen met het beteugelen van de industrie. Boric moet hoe dan ook compromissen sluiten met het Chileense parlement, klinkt het. Dat zou hem terugfluiten bij te verregaande voorstellen. Het parlement is is overigens erg gefragmenteerd, wat zijn opdracht er niet gemakkelijker op zal maken.

Piñera en de Pandora Papers

Maar Boric staat wel onder druk om net wél een radicalere positie in te nemen over bepaalde projecten. Een groot deel van zijn aanhangers is bezorgd over de wijdverspreide en historische problemen rond grootschalige mijnen in Chili. Die brachten al vervuiling, waterschaarste en conflicten met lokale (inheemse) gemeenschappen met zich mee. En die problemen worden door de klimaatverandering en intense droogteperiodes nog urgenter.

Vooral het schandaal rond het geplande ijzer- en koperproject Dominga kreeg veel aandacht tijdens de verkiezingscampagne. Uittredend president Sebastian Piñera is daarin persoonlijk verwikkeld.

De naam Piñera dook trouwens ook op in de Pandora Papers, het internationale journalistiek onderzoek dat onthulde hoe politici wereldwijd betrokken zijn bij het gebruik van offshorebedrijven in belastingparadijzen, belastingontduiking en het witwassen van geld. Uit gelekte documenten bleek dat Piñera offshorebedrijven op de Britse Maagdeneilanden zou hebben gebruikt voor transacties in verband met het Dominga-mijnbouwproject, dat eigendom is van zijn familie.

Het project houdt de aanleg in van twee grote open mijnen en de bijbehorende nieuwe haven Cruz Grande. Dat die zouden worden aangelegd in de buurt van een uiterst waardevol natuurgebied aan de noordelijke Pacifische kust, daar trok de miljardair zich weinig van aan. Het natuurgebied herbergt nochtans 80% van de wereldpopulatie Humboldt-pinguïns, die met uitsterven bedreigd zijn.

Pas in oktober zag de huidige regering zich gedwongen om toegevingen te doen. Toen volgde algemene publieke verontwaardiging op de onthullingen van de Pandora Papers en de toekenning van een milieuvergunning aan het project.

Er werd een onderzoek geopend naar omkoping en belastingmisdrijven door Piñera in de zaak-Dominga. En de regering kondigde aan dat ze een nieuw beschermd natuurreservaat zou inrichten in de streek.

‘No a Dominga, nee aan Dominga’, zegt Boric duidelijk. Zal hij dat standpunt ook doortrekken naar andere nieuwe mijnbouwprojecten?

Een analyse van het Transnational Institute citeerde Boric. Zo sprak hij in augustus 2021: ‘Wanneer we het hebben over het overwinnen van het huidige neoliberale model, het extractivisme, dit ontwikkelingsmodel, verwijzen we naar iets dat ver weg lijkt in de toekomst. Maar het rapport van het IPCC (het Klimaatpanel van de VN, red.) toont aan dat het zich hier en nu al afspeelt.’

Boric verkondigde op Twitter: ‘We willen ontwikkeling, maar niet ten koste van het milieu en de gemeenschappen’.

Later schreef hij op Twitter: ‘De rechtse partijen brengen onherstelbare schade aan door het Dominga-mijnbouwproject toe te laten. Onze positie is duidelijk en we zullen vastberaden zijn in een toekomstige regering: we willen ontwikkeling, maar niet ten koste van het milieu en de gemeenschappen.’

Symbooldossier

Dominga groeide uit tot een nationaal symbooldossier, maar het is lang niet het enige geval van conflicten rond grondstoffen, land en water. Het bekendste voorbeeld is de historische onderdrukking van de Mapuche-gemeenschappen in het zuiden van Chili. Ze eisen er hun landrechten en zelfbestuur op tegenover houtkapbedrijven en de grote agro-industrie.

Piñera riep enkele maanden geleden nog de noodtoestand uit, na confrontaties tussen ordediensten en inheemse manifestanten. Boric wil een einde maken aan die criminalisering en militarisering, en onderhandelingen opstarten over de teruggave van land aan de Mapuche.

Hij is overigens zelf afkomstig uit Patagonië in het uiterste zuiden van Chili, en de kwestie ligt hem na aan het hart. De nieuwe grondwet moet Chili als een plurinationale staat erkennen en gelijke rechten toekennen aan alle burgers.

Een ander, lang aanslepend conflict speelt zich af rond lithiumwinning in de Atacama-woestijn, met de al eerder genoemde bedrijven Albemarle en SQM in de hoofdrol (samen goed voor een kwart van de wereldwijde lithiumproductie). Inheemse gemeenschappen verzetten zich omdat ze hun watervoorziening aangetast zien. Bovendien wordt hun recht op voorafgaande raadpleging niet gerespecteerd. Ook de biodiversiteit lijdt er onder de winning van ‘het witte goud’.

Dat de conflicten om een politiek antwoord schreeuwen, lijken Chileense beleidsmakers stilaan te beseffen.

Dat die conflicten om een politiek antwoord schreeuwen, lijken Chileense beleidsmakers stilaan te beseffen. In september stelde de overheid een nieuwe mijnbouwstrategie met het oog op 2050 voor. Met dat plan wil de sector zich voorbereiden op de ‘uitdagingen van de toekomst’.

De strategie telt 78 doelstellingen op korte, middellange en langere termijn. Die gaan van klimaatneutraliteit in 2040 over de bescherming van gletsjers en beperkingen op het gebruik van continentale zoetwaterreserves, tot een specifiek hoofdstuk over de rechten van inheemse gemeenschappen. Dat laatste zou in lijn zijn met Conventie 169 van de Internationale Arbeidsorganisatie, die onder meer het recht op voorafgaande raadpleging regelt.

De nieuwe strategie moet ook zorgen voor meer ‘waardecreatie’ en bijdragen aan armoedebestrijding in mijnbouwregio’s, vooral in het noorden van het land. Ondertussen lopen er ook debatten in het parlement over de verhoging van een taks op royalties uit de opbrengsten van koper- en lithiumontginning.

Grondstoffensoevereiniteit

Op de details van Boric’ eigen grondstoffenagenda is het nog wachten. De nieuw verkozen president maakte in ieder geval duidelijk dat hij de sector beter wil reguleren. Concreet noemde hij al maatregelen zoals hogere taksen en strengere milieuwetgeving – plannen die in lijn lijken te liggen met de 2050-strategie.

‘Chili mag niet nogmaals de historische vergissing begaan om haar rijkdommen te privatiseren.’

Toch wil hij verder gaan. Een ander voorstel van Boric is de nationalisering van de lithiumproductie. ‘Chili mag niet nogmaals de historische vergissing begaan om haar rijkdommen te privatiseren, en daarom zullen we een Nationaal Lithiumbedrijf oprichten, dat jobs oplevert in de regio’s met voorraden, en dat voor een Chileense stempel op het product zorgt’, zei hij daarover begin december.

Het is een belofte die bekend in de oren klinkt: in buurland Bolivia stond ze centraal in het programma van ex-president Evo Morales. De vraag is of een nationalisering überhaupt politiek en juridisch haalbaar is. De staatscontracten met SQM en Albemarle, de twee grote privébedrijven in de lithiumsector, lopen respectievelijk tot 2030 en 2044. En samen met de machtige mijnbouwlobby zal ook de oppositie in het parlement Boric niet zomaar zijn gang laten gaan.

Hoe dan ook staat grondstoffensoevereiniteit opnieuw hoog op de Chileense politieke agenda, en daarmee staat het land niet alleen. Ook elders in Latijns-Amerika komt er, na jaren van privatiseringen en vrij spel voor grote buitenlandse bedrijven, een tegenbeweging op gang.

In Peru kwam in juli 2021 de linkse boerenleider Pedro Castillo aan de macht, met een gelijkaardig discours als Boric. In Mexico schroefde president Lopez Obrador de liberalisering van de energiesector terug, ten voordele van een staatsoliebedrijf en een nationaal elektriciteitsbedrijf.

Ook in Argentinië is een grotere staatsinterventie, in onder meer de agro-industrie, terug van weggeweest. En in 2022 komen er cruciale presidentsverkiezingen in Brazilië en Colombia, waarin linkse leiders met voorstellen in de lijn van Boric en Castillo een reële kans maken op de eindoverwinning (zoals Lula Da Silva in Brazilië en Gustavo Petro in Colombia).

‘Het recht van volkeren en naties op permanente soevereiniteit over hun natuurlijke rijkdommen en hulpbronnen moet worden uitgeoefend in het belang van hun nationale ontwikkeling en van het welzijn van de bevolking van de betrokken staat’, zo stelt een VN-resolutie aangenomen tijdens de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in 1962. Boric en zijn medestanders zullen er alvast inspiratie uit kunnen putten voor de nieuwe Chileense grondwet, waarover hij in het eerste halfjaar van zijn regeringsperiode een referendum wil houden.

Toch kan mijnbouw de achillespees worden van Boric’ beleid. Als Chili al te zeer afhankelijk blijft van grondstoffenontginning, riskeert hij net als Rafael Correa in Ecuador en Evo Morales in Bolivia niet alleen op felle weerstand te botsen van lokale gemeenschappen en sociale bewegingen op het platteland. Hij riskeert de steun van zijn bredere, jongere achterban in de steden te verliezen, die bezorgd is om de grote ecologische uitdagingen van Chili: waterschaarste, biodiversiteitsverlies en klimaatverandering.

Een groot deel van hen wil de overvloedige lithium- en kopervoorraden van het land liever in de grond laten. Maar zolang de internationale vraag naar Chileense mineralen niet vermindert, zal de nieuwe regering dat wellicht niet meteen doen.