Soevereiniteit tot aan WO III?

Nadat de Verenigde Staten onder leiding van President Trump eerder dit jaar uit de klimaatakkoorden stapten, stappen ze nu ook uit de onderhandelingen over een nieuw VN-verdrag over migratie. De verklaring: de onderhandelingen gaan in de richting van een verdrag dat onverenigbaar is met de principes van de regering-Trump en “met de Amerikaanse soevereiniteit”.

Beide argumenten zijn ongetwijfeld waar: de precieze principes van de regering-Trump wat migratie betreft ken ik niet, maar het zal wel waar zijn dat ze niet stroken met de principes van de meeste andere landen, en een internationaal verdrag brengt verplichtingen mee die een land niet zomaar kan negeren, en impliceert een aantasting van de soevereiniteit.

Dat argumenten waar zijn, betekent niet dat ze juist zijn.

Dat argumenten waar zijn, betekent niet dat ze juist zijn. In dit geval: het is inderdaad waar dat de klimaatakkoorden, het VN-verdrag over migratie dat in de maak is, en vele andere verdragen, de soevereiniteit van de deelnemende staten aantast. Het concept soevereiniteit is gewoon fout (niet onwaar, maar fout).

Soevereiniteit, een illusie

Soevereiniteit, volgens Wikipedia, is het recht van een bestuursorgaan om het hoogste gezag uit te oefenen, zonder verantwoording verschuldigd te zijn aan een ander orgaan. Dat klinkt archaïsch, het is dan ook een concept dat in de 16de eeuw werd bedacht, toen de idee dat koningen en vorsten verantwoording verschuldigd waren aan parlementen, en parlementsleden aan kiezers, nog in kinderschoenen stond.

Bovendien, het ging toen in de eerste plaats over verantwoording aan externe organen: een soevereine staat is geen verantwoording verschuldigd aan andere staten. In die zin is het concept nog brandend actueel. Denk aan uitspraken zoals ‘Spanje is een soevereine staat, dus moeten ander landen zich niet moeien met hoe de Spaanse regering de situatie in Catalonië aanpakt’, of zoals hierboven: ‘De Verenigde Staten vormen een soevereine staat, en wensen geen verantwoording af te leggen aan de VN over hoe ze omgaan met het klimaat of vluchtelingen’.

Soevereiniteit is een illusie. Het concept kreeg vorm door een reeks internationale verdragen die meteen bepaalden dat landen wel degelijk verantwoording aan elkaar verschuldigd zijn. In de Vrede van Münster van 1648, bijvoorbeeld, erkende Spanje de soevereiniteit van de Verenigde Nederlanden, wat meteen meebracht dat Spanje er geen oorlog meer mocht voeren, soldaten rekruteren, belastingen heffen. Spanje en de Nederlanden waren vanaf dan wel degelijk verantwoording aan elkaar verschuldigd, zelfs al was het enkel verantwoording over het respecteren van elkaars grenzen. Sindsdien zijn er duizenden bilaterale en multilaterale verdragen bijgekomen, waardoor landen steeds meer verantwoording aan elkaar verschuldigd zijn.

Men zou kunnen stellen dat de soevereiniteit van landen niet in het gedrang is, omdat landen nog altijd kunnen kiezen om verdragen al dan niet te ratificeren. Veel verdragen hebben echter geen uitstapclausule, en dus impliceert elk verdrag zonder uitstapclausule dat een land niet meer zomaar (of soeverein) ‘van gedacht kan veranderen’.

Alle mensenrechtenverdragen en de meeste handelsverdragen brengen mee dat landen verantwoording moeten afleggen over wat ze “in eigen huis” doen.

Men zou ook kunnen stellen dat veel verdragen gaan over dingen die regeringen wel of niet mogen doen buiten de landsgrenzen, en dat ze dus nog altijd soeverein zijn binnen de landsgrenzen. Maar ook dat klopt al lang niet meer: alle mensenrechtenverdragen en de meeste handelsverdragen brengen mee dat landen verantwoording moeten afleggen over wat ze “in eigen huis” doen.

Om soevereiniteit en verantwoordelijkheid tegenover andere landen (en de mensheid) met elkaar te verzoenen hebben juristen uitdrukkingen zoals ‘verantwoordelijke soevereiniteit’ en ‘voorwaardelijke soevereiniteit’ bedacht. Beiden bevatten een innerlijke tegenspraak.

Veronderstellen dat de meeste landen zich verantwoordelijk zullen gedragen zonder verantwoording te moeten afleggen, vereist een wel erg optimistische ingesteldheid. Veronderstellen dat de meeste landen zich aan bepaalde voorwaarden zullen houden zonder verantwoording te moeten afleggen, is van hetzelfde laken een pak.

Soevereiniteit, een riskante fictie

Waarom blijven experten in internationaal recht en internationale relaties het concept soevereiniteit verdedigen? In mijn ervaring: omwille van de vrees dat het concept loslaten een vrijgeleide zou zijn voor de machtigste staten om hun gang te gaan zonder rekening te houden met de anderen.

Tja, denk ik dan, er bestaan ondertussen nogal wat verdragen die dat moeten beletten, en als die niet helpen zal het concept soevereiniteit dat zeker niet doen. Ondertussen houden we de illusie in stand van een wereldorde die bestaat uit een lappendeken van onafhankelijke en autonome staten die allemaal hun eigen gang mogen gaan, zolang ze elkaar maar met rust laten.

Een dergelijke wereldorde is niet in staat om de grote uitdagingen aan te gaan: vrede, ecologische en sociale duurzaamheid, gezondheid, welvaart… Geen enkele van die doelstellingen is haalbaar zonder samenwerking tussen landen, samenwerking die volgens gemaakt afspraken verloopt, en afspraken die op een behoorlijke manier gemaakt worden (dus niet volgens de wet van de sterkste).

Zo lopen we om de hete brij heen: we weten niet goed hoe we behoorlijk mondiaal bestuur moeten aanpakken, dus doen we alsof we het niet nodig hebben, want staten zijn toch soeverein…

Zo lopen we om de hete brij heen: we weten niet goed hoe we behoorlijk mondiaal bestuur moeten aanpakken, dus doen we alsof we het niet nodig hebben, want staten zijn toch soeverein… Dat is als blijven beweren dat de aarde plat is omdat we nog geen bolmeetkunde hebben bedacht.

Enkele jaren geleden kreeg ik de kans om een ruwe schets van een mondiale sociale zekerheid voor te stellen aan een panel experten in internationale relaties. Eén van hen antwoordde: ‘It’s a great idea, it will happen after World War Three’. Misschien is het ook noodzakelijk om een derde Wereldoorlog te voorkomen? Deze twee veronderstellingen zijn niet met elkaar in tegenspraak, ook al kunnen ze niet samen gebeuren.