Waar gaan gevluchte Oekraïners straks wonen?

Meer dan 1600 erkende vluchtelingen in ons land kunnen de opvang niet verlaten omdat ze geen betaalbare woonplaats vinden. En voor de opvang van Oekraïense vluchtelingen wordt nog altijd op vrijwilligers gerekend. Mieke Schrooten: ‘Krijgen we ook een overheid die verder in de toekomst kijkt?’

De Belgische Staat is dit jaar al meer dan 1000 keer veroordeeld voor het niet nakomen van zijn plicht om mensen op te vangen die in ons land internationale bescherming aanvragen. De afgelopen weken en maanden sliepen heel wat mensen op straat aan het Klein Kasteeltje in Brussel. Ze wachten er om zich aan te melden voor een asielaanvraag.

De oorlog is verre van gedaan, laat staan de heropbouw waarna mensen zouden kunnen terugkeren.

Het opvangnetwerk van Fedasil is verzadigd, en dus leidt deze asielaanvraag vervolgens niet automatisch tot een slaapplaats, wat nochtans een recht is voor verzoekers tot internationale bescherming.

Oekraïense vluchtelingen lijken een uitzondering te zijn in de moeilijke zoektocht naar onderdak. Begin maart riep toenmalig Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi (CD&V) lokale besturen en burgers op om tijdelijke opvang aan te bieden voor Oekraïners op de vlucht. Door de Russische invasie in Oekraïne stond België immers voor de uitdaging een deel van deze vluchtelingen te huisvesten.

In een land dat al lang kampt met een zware wooncrisis legden verschillende overheden toen veel actiebereidheid en creativiteit aan de dag om de aankomst van een grote groep vluchtelingen vanuit Oekraïne op te vangen.

Ondertussen is de oorlog in Oekraïne – en daarmee ook de gastopvang door burgers in ons land – zijn zevende maand ingegaan. En ook hier komt het tekort aan betaalbare woningen weer naar voren. Meer dan 1600 mensen met een erkenning als vluchteling op zak kunnen de federale en lokale opvang niet verlaten. Het woningaanbod is namelijk te beperkt. Ook de gastopvang van Oekraïense vluchtelingen blijkt niet makkelijk te leiden tot duurzame woonoplossingen.

Van hier naar daar

‘Toen ik eind februari ‘s avonds televisie aan het kijken was, zag ik de oproep om #plekvrij te maken voor Oekraïners op de vlucht’, zegt de 65-jarige H.V. uit Limburg. ‘De dag erna heb ik meteen de gemeente opgebeld om mij aan te melden.’ De gemeente viel in eerste instantie uit de lucht. Ze was zelf nog niet op de hoogte van de oproep van Sammy Mahdi en werd duidelijk gepakt in snelheid.

Zowat drie weken later kreeg H.V. telefoon dat er een Oekraïens gezin opvang zocht. Sindsdien verblijft dit gezin — een vader, moeder en hun dochter (6) en zoon (8) — bij hem en zijn vrouw in huis, ondertussen al bijna zes maanden.

Voorlopig lijken ze nog een tijd te blijven, wegens gebrek aan een duurzaam en betaalbaar alternatief. ‘Met de uitkering die zij krijgen en de huidige energieprijzen is het onbegonnen werk om iets betaalbaars te vinden op de private huurmarkt,’ klaagt H.V. aan.

Ook voor de Oekraïense vrouw die onderdak vond bij de 52-jarige Ann Maes uit Antwerpen was de zoektocht naar een woning een bron van zorgen. ‘Onze gaste vertelde op een bepaald moment dat zij een huurappartement op de private markt gevonden had,’ vertelt Ann. ‘We hebben toen een goed gesprek gehad, waarin ik aangaf dat ze zo lang bij ons kon blijven als ze wil. Het is een hele toffe madam, zij hoeft voor ons niet weg. Voor haar was dit een grote opluchting. Ze maakte zich grote zorgen hoe zij het financieel zou moeten redden als ze particulier zou moeten huren.’

‘Als jij hen niet meer wil opvangen, sturen we hen wel naar een ander gastgezin.’

‘Als jij hen niet meer wil opvangen, sturen we hen wel naar een ander gastgezin’, kreeg H.V. als reactie van de gemeente toen hij deze situatie aankaartte. ‘Maar je kan een gezin toch niet van hier naar daar schoppen. Het blijven mensen.’

Zijn gemeente laat Oekraïense vluchtelingen niet toe op de wachtlijst voor een sociale woning. Ze worden immers geacht om terug te keren naar Oekraïne. Toch lijkt terugkeer voor de meerderheid van de Oekraïners nog helemaal geen optie. De oorlog is verre van gedaan, laat staan de heropbouw waarna mensen zouden kunnen terugkeren. Er is dan ook dringend nood aan een oplossing voor de (middel)lange termijn.

Momenteel is die oplossing er nog niet. De Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG) signaleerde al in juni dat de gemeenten die oplossing niet alleen kunnen uitwerken, net zomin als ze de opvang van Oekraïense vluchtelingen nog alleen kunnen dragen. De VVSG pleit onder meer voor een duidelijk en structureel plan op Vlaams niveau en voor meer duurzame huisvesting.

Potentieel

De overgrote meerderheid van gastgezinnen die het laatste half jaar Oekraïense vluchtelingen in huis nam, beschouwt dit als een positieve ervaring. Of toch althans de meer dan 650 gastgezinnen die deelnamen aan een online bevraging die we midden juni vanuit hogeschool Odisee lanceerden.

Maar liefst 85 procent onder hen ervaart de opvang als eerder positief tot zeer positief. Het algemene gevoel van de mensen die ooit aangaven dat ze #plekvrij hadden is positiever dan de veelal negatieve mediaberichten van de afgelopen maanden laten uitschijnen. Maatschappelijk geïntegreerde opvang heeft dus wel degelijk potentieel.

Ook voor de 52-jarige Ann Maes uit Antwerpen en haar gezin is de opvang een positieve ervaring. ‘Wij waren geraakt door wat er in Oekraïne gebeurde en de grote mobilisatie die dat teweegbracht. Omdat onze kinderen ondertussen wat ouder zijn en er een kamer vrij was omdat één van de kinderen in het buitenland studeerde, wilden wij een stukje van de opvangoplossing worden.’

Ann registreerde zich bij een internationaal platform waar ze een duidelijke omschrijving gaf van hun gezin. ‘De mensen die bij ons terecht zouden komen, wisten bijvoorbeeld dat wij een LGBTQI-friendly home zijn en dat de jongste van onze vijf kinderen een beperking heeft.’

Al snel kregen ze een bericht van de 37-jarige Sasha, die op dat moment in een collectieve opvang verbleef in Beveren. ‘Sasha is ondertussen echt de achtste persoon in ons nest. Samenleven verloopt heel harmonieus en respectvol, met een fijne balans tussen afstand en nabijheid. Wij helpen Sasha waar mogelijk en zij doet dat ook. Sinds zij bij ons woont, is de was altijd geplooid, gaat al het glas linea recta naar de glasbak en staat de vuilbak altijd op tijd buiten. Dat zijn kleine dingen, maar het maakt samenleven wel heel fijn.’

Sasha is trauma-psychologe en heeft een ontmoetingscentrum voor mensen uit Oekraïne uitgebouwd in een bedrijfspand dat wachtte op verbouwing: Luckie. Via het netwerk van haar gastgezin heeft zij ook een parttime job gevonden, al binnen de maand na haar aankomst.

Ondanks de ondersteuning die zij aan Sasha bieden, heeft Ann niet het gevoel dat het gaat om een ongelijkwaardige uitwisseling. ‘Integendeel zelfs, wij zijn er als mens en als gezin ook door gegroeid. Voor ons én onze kinderen – die tussen de 14 en 24 jaar oud zijn – is de aanwezigheid van Sasha een verrijking. We beseffen meer dan ooit dat bepaalde zaken die wij als vanzelfsprekend beschouwen, dat zeker niet zijn. Onze jongste spreekt inmiddels ook al wat Russisch.’

Voor Ann en haar man maakt Sasha deel uit van hun nest. ‘Sasha matcht heel goed met ons gezin. Ze past bij onze bonte bende en we delen eenzelfde waardenkompas en mensbeeld. De ideeën die Sasha had met ons leegstand pand hebben er zelfs toe geleid dat we onze oorspronkelijke plannen hebben bijgestuurd. Dankzij haar en alle vrijwilligers die er elke dag de mouwen opstropen, bouwen we er nu aan een nieuw en rijker ondernemersverhaal.’

Investering en omkadering

Gastgezin zijn beperkt zich meestal niet tot het bieden van onderdak. De meeste gastgezinnen ondersteunen de mensen die ze opvangen ook op heel wat andere vlakken. Helpen met administratie, een luisterend oor bieden, materiële steun bieden of wegwijs maken in ons land zijn hier maar enkele voorbeelden van.

Maatschappelijk geïntegreerde opvang is niet automatisch een succesverhaal.

‘De dochter van het Oekraïens gezin heeft een auto-immuunziekte, waarvoor ze nauwe medische opvolging nodig heeft,’ vertelt H.V.. ‘Hun reis van Oekraïne naar België had twee weken geduurd, waardoor ze dringend een specialist moest zien toen ze bij ons in huis kwam. Het OCMW zou contact opnemen met een ziekenhuis, maar omdat dit allemaal te lang duurde, en het gevaarlijk werd voor haar gezondheid, ben ik zelf naar het ziekenhuis gestapt.’

Het gebrek aan ondersteuning vanuit de gemeente is een rode draad in de ervaring van H.V.. Door de stijgende prijzen van gas en elektriciteit is zijn factuur nu vijf keer hoger dan voorheen, een situatie die ook andere gastgezinnen aankaarten. ‘Ik ben bij de gemeente gaan informeren of ik als gastgezin hier een bijdrage voor kan krijgen. Mijn gemeente zei stellig van niet, maar ik kon dit niet geloven. Ik heb dan contact opgenomen met Vluchtelingenwerk Vlaanderen en hoorde via hen dat ik wel degelijk recht heb op sociaal tarief.’

Het enthousiasme waarmee H.V. Oekraïense vluchtelingen initieel opving heeft inmiddels dan ook deels plaats gemaakt voor nuchterheid en vraagtekens. Het samenleven met het Oekraïens gezin verloopt heel goed, maar het gebrek aan betrokkenheid en hulp vanuit de gemeente geven een wrang gevoel.

Maatschappelijk geïntegreerde opvang is niet automatisch een succesverhaal. Het vraagt omkadering van gastgezinnen. Uit het onderzoek van hogeschool Odisee blijkt dat wie steun vindt bij de gemeente of het OCMW — zij het financieel, materieel, praktisch of emotioneel — positiever is over de opvangervaring.

Inzetten op gastopvang bij burgers vraagt daarnaast ook om investering in lange termijn woonoplossingen. De huidige ervaringen met de opvang van Oekraïense vluchtelingen zijn een momentum om de hele keten van asiel en wonen grondig tegen het licht te houden en bestaande huisvestingsmodellen te herdenken. Dit is niet alleen cruciaal voor de bereidheid van burgers om mee in te staan voor de opvang en ondersteuning. Het maakt ook het verschil voor de start die mensen kunnen maken in onze samenleving.

De opvang van Oekraïners maakte van onze overheid bricolerende crisismanagers. Deze rol heeft de overheid de afgelopen jaren al vaker moeten opnemen. Denk maar aan de pandemie, de overstromingen en vandaag de energiecrisis. De vraag is of we, wat betreft de opvang van (Oekraïense) vluchtelingen, ook een overheid krijgen die verder in de toekomst kijkt.