Op zoek naar een leefbare globalisering

Globalisering heeft volgens de Amerikaanse socioloog Sennett goeddeels de vorm aangenomen van een markt, bepaald door de wetten van vraag en aanbod, en gedreven door puur eigenbelang, zegt Tom De Herdt.  Is er een werkbaar alternatief?

  • Public domain (CC0) Public domain (CC0)

Het stond in de krant, en dus wordt het misschien ook wel waar: de volgende verkiezingen gaan over identiteit. Identiteit wordt ons verkocht als de sleutel om onze houding tegenover de rest van de wereld te bepalen: tegenover de vluchtelingencrisis, tegenover de opkomende groeilanden die de lagere middenklasse in geïndustrialiseerde landen lijken op te eten en de economische ongelijkheid doet toenemen, die op haar beurt een populistische golf aanzwengelt aan beide kanten van de Atlantische oceaan. Daartegenover stelt Richard Sennett relaties voor als het codewoord om onze houding tegenover de rest van de wereld te bepalen.

Maar om zijn punt te maken wil ik eerst het verschil maken tussen

Sympathie en empathie

U moet het zelf ook eens proberen: steek eens een hand op naar een wildvreemde voorbijganger op een onbewaakt moment. De kans is heel groot dat zij of hij onnadenkend terug groet. Dat is niet noodzakelijk welgemeende vriendelijkheid: Zo werken onze spiegelneuronen, naar het schijnt. Onze hersenen registreren niet enkel wat anderen doen, ze herbeleven ook de gevoelens en emoties van anderen.

Die ingebouwde spiegel moet goed van pas komen bij het dansen of samen musiceren, maar hij speelt uiteraard een rol in het “tunen” alle vormen van menselijke interactie. Hij verklaart waarom de vorm zo belangrijk is bij communicatie, in verhouding met de inhoud van een boodschap. Tot spijt van wie het vooral van de inhoud moet hebben. Zoals ik.

Gevoelens van sympathie, dat is het domein van de spiegelneuronen. Empathie daarentegen, daar moet over worden nagedacht.

Maar we mogen ook die twee niveaus van communiceren niet verwarren. Gevoelens van sympathie, dat is het domein van de spiegelneuronen. Empathie daarentegen, daar moet over worden nagedacht. Herinner u dat moment in een conversatie dat u ‘Inderdaad, ik begrijp je’ zei. Niet die ene keer dat je dat enkel maar zegde om de ander aan te moedigen om verder te ratelen, terwijl je eigen geest was afgedwaald naar een totaal andere plaats, maar al die keren dat je ook helemaal meende wat je toen zegde: die momenten dat je echt kon meegaan met de ervaring die de ander juist met jou had gedeeld en met de emoties die daarmee gepaard gingen. Dàt waren dan momenten van empathie.

Empathie verschilt van sympathie, het samensmelten van de ene ziel in de andere (com-passie), het verdwijnen van alle verschillen van anders-zijn. Sympathie is leuk, maar moet vluchtig zijn, wil het geen pathos worden – Lees Milan Kundera’s ondraaglijke lichtheid van het bestaan er nog eens op na. Zelfs het onder woorden brengen van gevoelens van sympathie betekent het einde van de waarachtigheid ervan. Als Bill Clinton publiek ‘I feel your pain’ uitroept in reactie op de getuigenis van een AIDS-activist klinkt dat vooral pathetisch.

Empathie beschrijft, in vergelijking met sympathie, een veel dunnere relatie met de ander, maar ze is ook veel doordachter: jij blijft in je eigen schoenen staan, en vanuit die positie stel je jezelf voor in andermans positie. In de bliksemschicht van sympathie verdwijnt je zelf in het niets van het al, maar bij die oefening waarin je jezelf verbeeldt in de schoenen van een ander, blijf je jezelf en de afstand die je scheidt van de ander mee in rekening brengen. Empathie creëert op die manier op de duur een netwerk van relaties tussen verschillende (duidelijk verschillende) autonome mensen, terwijl bij sympathie iedereen opgaat in een nirwana van identiteit.

Empathie en globalisering

In zijn boek “samen” verdedigt Richard Sennett dus empathie als de bouwsteen om de globalisering leefbaar te maken. Die globalisering heeft volgens Sennett goeddeels de vorm aangenomen van een markt, bepaald door de wetten van vraag en aanbod, en gedreven door puur eigenbelang. Zelfs de meeste advocaten van het neoliberalisme verdedigen deze vorm van globalisering “bij gebrek aan een werkbaar alternatief”: een samenleving die gedomineerd wordt door puur eigenbelang schiet op de meest onverwachte plaatsen in eigen voet. Maar hoe het alternatief te bedenken en te bewerken?

Volgens Sennett moeten we dat werkbare alternatief dus niet zoeken in een hernieuwde bevestiging van identiteit.

Volgens Sennett moeten we dat werkbare alternatief dus niet zoeken in een hernieuwde bevestiging van identiteit. Hij vindt die opflakkering van identiteitsdenken terug bij het opkomende nationalisme; van de Britten, van de Schotten, van de anti-Europeanen, maar hij is ook weinig enthousiast over bewegingen van internationale solidariteit, die vroeg of laat collectieve belangen moeten verdedigen van mensen die eigenlijk, op de keper beschouwd, toch weer erg verschillend zijn en alvast ook hun eigen perspectief op de zaak niet willen zien opgaan in een collectieve strijd die maar half de hunne is. Of tenminste: zo’n beweging van internationale solidariteit zou ook steeds gevoelig moeten blijven voor de interne diversiteit in meningen en belangen.

Bij empathie draait het niet om samenwerking op basis van gedeelde belangen, maar eerder om de mogelijkheden van samenwerking over verschillen heen: tussen ongelijke partijen, tussen verschillen in perspectief, tussen uiteenlopende opinies. Sennett’s nadruk op empathie komt uit op een promotie van alledaagse diplomatie: de kunst om samen te werken met mensen waarmee je het fundamenteel oneens bent, die je eigenlijk niet zo heel graag ziet en die godbeterd tegengestelde belangen hebben.

Modus vivendi

Goed gezien: dat is de wereld zoals u en ik hem kennen. Door de kunst van wat Sennett alledaagse diplomatie noemt, kan je in zo’n wereld toch tot een modus vivendi komen, een “vorm van leven”. Van zo’n levensvorm moeten we niet teveel verwachten, hij ligt per definitie ver van het zinnebeeld van wat we elk voor onszelf zouden zien als het goede leven, waarin we onze zelfgekozen waarden en normen ten volle kunnen beleven. Maar zo’n modus vivendi ligt ook minstens even ver van het schaduwland van de neoliberale wereldorde, waar de realpolitik koudweg vanuit het eigen ik denkt. Terwijl een empathische oefening precies de relatie met de ander als moreel kompas naar voren schuift.

Balancerend tussen ons eigen idee van het goede leven en het neoliberale schaduwland: vroeg of laat komen we midden tussen die twee extremen uit. Maar wellicht kunnen we ons de kosten van de omwegen besparen als we weten wat onze bestemming is.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.