China's handelsknooppunt ligt in West-Duitsland. ‘Samenwerking kan Europa echte kansen bieden’

Rondom de Duisburgse universiteitscampus is het lastig om geen Chinezen tegen te komen. Groepjes Chinese jongeren staan op de tram te wachten, er zijn Aziatische supermarkten, Chinese restaurantjes en op steeds meer gevels staan Chinese karakters. Fuyin Wei woont al meer dan twintig jaar in de Duitse industriestad. Ze werkt aan de faculteit Ingenieurswetenschappen van de Universiteit Duisburg-Essen.

Vanuit het kosmopolitische Shanghai was het even wennen in het veel kleinere en armoedige Duisburg, vertelt ze in vloeiend Duits. Maar de Chinese gemeenschap in de stad is zo snel gegroeid dat nieuwe studenten een uitermate zachte landing wacht in de voormalige mijnstad, lacht ze: ‘Over Duitsland worden veel urban legends verteld in China. Duitse producten zouden zo goed zijn dat ze in geen honderd jaar stuk gaan. Van die Duitse efficiëntie willen Chinezen natuurlijk leren. Al in de jaren tachtig zijn daarom complete staalfabrieken hier afgebroken en in China schroef voor schroef weer opgebouwd.’

Duisburg ligt aan de westrand van het industriële hart van Duitsland: het Roergebied. Sinds de mijnbouw is afgebouwd en de staalindustrie geleidelijk verplaatst naar (onder meer) China, wordt de stad geplaagd door werkloosheid en armoede. In de stationstunnel hangen dealers rond, in het winderige stadscentrum drinken groepjes mannen de hele dag bier. In de buitenwijken zijn de ramen van veel huizen dichtgespijkerd.

‘Door het grote aantal Chinezen hier heeft Duisburg een betere naam in China dan in Duitsland zelf’

Desondanks studeren er op dit moment ongeveer tweeduizend Chinese studenten, rekent Wei voor: ‘Door het grote aantal Chinezen hier heeft Duisburg een betere naam in China dan in Duitsland zelf. Van alle Aziatische studenten hier is meer dan de helft Chinees. Dat komt door de internationale oriëntatie van de universiteit, maar ook omdat er grote overeenkomsten bestaan tussen Duitsland en China. We zijn allebei ontwikkelde, geïndustrialiseerde landen met veel handelspotentie. Binnen Duitsland ligt Duisburg dan weer heel handig in het midden.’

Chinese producten voor de Europese consument

Duisburg ligt op het kruispunt van de rivieren Rijn en Roer en beschikt over de grootste binnenhaven van Europa. De stad wordt doorgesneden door belangrijke verkeersroutes naar Hamburg, Berlijn, Zwitserland en Italië, is gemakkelijk bereikbaar vanaf zeehavens als Rotterdam of Antwerpen en de vliegvelden van Düsseldorf en Keulen liggen op een steenworp afstand. Bij elkaar opgeteld reden genoeg voor Chinees president Xi Jinping om Duisburg te bombarderen tot eindpunt van de Nieuwe Zijderoute (Belt & Road Initiative – BRI): een gigantisch infrastructuurproject dat de hele Euraziatische landplaat moet verbinden tot een gigantisch handelsnetwerk. In navolging van de eeuwenoude handelskaravanen die vanuit China zijde, porselein en specerijen naar Europa brachten, bouwen Chinese bouwbedrijven nu spoorlijnen, havens, overslagterminals, bruggen en tunnels in landen als Oekraïne, Kazakhstan, Pakistan of Montenegro om Chinese computers, telefoons, meubels, staal en kleding snel en efficiënt naar de Europese consumentenmarkt te krijgen.

Lees ook

China bouwt naarstig verder aan Nieuwe Zijderoute in Europa. En wat doet Europa?

Eind 2014 reisde Xi hoogstpersoonlijk naar Duisburg af om de eerste goederentrein vanuit China te verwelkomen. Sindsdien komen er elke week meer dan dertig treinen met Chinese goederen aan. Die worden in Duisburg overgeladen op rivierschepen, vrachtwagens en treinen die verder Europa in rijden, legt Johan Grootkarzijn van de Nederlandse transportonderneming Samskip uit.

Sinds 2013 runt het bedrijf een grote containerterminal in de Duitse stad: ‘Voor ons zijn die Chinese treinen een groeikans. De meeste van die spullen blijven immers niet in Duisburg. Wij zetten ze hier op de trein richting Scandinavië of Italië. Het afgelopen jaar hebben wij vooral goederen afgehandeld die teveel waren voor het Duisburgse havenbedrijf. Maar ondertussen zijn wij ook in onderhandeling met Chinese partijen die hun producten direct naar ons toe willen sturen.’

Gouden toekomst voor treintransport

De complexiteit van het ‘multimodale’ transportsysteem van Samskip laat de logistiek aan de achterkant van onze dagelijkse consumentencultuur mooi zien. De terminal in Duisburg heeft zes eigen spoorlijnen om containers om te kunnen laden. Vrachtwagens rijden af en aan, lossen lading en rijden binnen een kwartiertje weer met een volle container de weg op. In een geparkeerde truck met Bulgaarse kentekenplaten ligt een chauffeur te slapen. Een Pool in een joggingbroek loopt met een vrachtbrief in zijn handen vloekend het kantoor van Samskip uit.

Verderop laden grote hijskranen containers op een gereedstaande trein. Die vertrekt over precies drie uur richting het zuiden van Duitsland, kijkt Grootkarzijn na op zijn laptop. De mondiale processen van productie en consumptie worden steeds ingewikkelder volgens Grootkarzijn. Europese consumenten willen producten de dag na een bestelling in huis hebben, fabrikanten plannen de levering van onderdelen op de minuut nauwkeurig om geen geld kwijt te zijn aan onnodige opslag. De temperatuur in containers met bederfelijke producten moet stabiel gehouden worden en douanebeambten aan de grens moeten weten hoe daarmee om te gaan.

‘Met de trein van Chongqing naar Duisburg is duurder. Maar over water doe je er vijfenveertig dagen over, met de trein twaalf’

Chinese zakenlui hebben dan ook veel belang bij partijen als Samskip – die het transport van deur tot deur kunnen regelen. Grootkarzijn ontvangt daarom regelmatig Chinese delegaties op de terminal: ‘Met de trein van Chongqing naar Duisburg is duurder dan met de boot. Maar over water doe je over die afstand vijfenveertig dagen, met de trein twaalf. Daarbij is een trein stukken veiliger dan een boot. Je hoeft dan geen rekening te houden met conflictgevoelige zeestraten en je hebt geen last van de soms extreme weersomstandigheden op zee. Ik voorzie daarom een gouden toekomst voor treintransport. Dat hebben de Chinezen allemaal mooi door met hun Nieuwe Zijderoute.’

Duisburgse armoede

Het gemeentehuis van Duisburg hangt vol met zwaarden en schilderijen. In de hoeken staan eikenhouten stoelen, in de gepleisterde muren zitten zware bielzen. Meer Duits dan dit wordt een gemeentehuis niet. In een achterafkamertje schenkt Johannes Pflug twee kopjes koffie in. Gestileerd tafelzilver ligt al netjes klaar in de werkkamer van de SPD-politicus. Buiten op een bankje onder de bogen van het raadhuis ligt een dakloze te slapen. ‘Tegen het tempo waarop in het Roergebied arbeidsplaatsen zijn verdwenen, kon de lokale politiek onmogelijk opboksen’, verzucht hij. ‘Duisburg heeft daarom veel te winnen bij samenwerking met de Chinezen. Sinds wij deel zijn gaan uitmaken van de Nieuwe Zijderoute komt er steeds meer vracht aan in de haven en groeit het aantal arbeidsplaatsen.’

Pflug zat jarenlang in de Duitse Bondsdag, was voorzitter van het parlementaire Chinacomité en heeft een goed netwerk onder Duitse en Chinese toppolitici. Na zijn pensionering werd de geboren Duisburger door zijn vriend de burgemeester benoemd tot gemeentelijk Chinavertegenwoordiger: de enige in heel Duitsland.

Sommige lokale politieke partijen verzetten zich nog tegen de toenemende Chinese importen als de definitieve doodsteek voor de zware industrie in Duitsland. Maar sinds 2014 noteert het havenbedrijf grotere volumes aan vracht dan ooit en groeit ook het aantal bedrijven dat als toeleverancier naar Duisburg toetrekt. Pflug: ‘Sinds die eerste Chinese trein zijn de relaties met China snel inniger geworden. Duisburg vervult een voor China erg belangrijke scharnierfunctie in de Nieuwe Zijderoute. Dat levert de stad omgekeerd de kansen op die wij als structuurarme regio juist nodig hebben.’

De lange mars van China door de wereldeconomie is met het aantreden van Xi Jinping als president een nieuwe fase ingegaan. Hij lijkt in navolging van Mao Zedong een presidentschap voor het leven na te streven en onder zijn leiding bouwt de Chinese Communistische Partij (CCP) aan een gesofisticeerde digitale controlestaat om 1,4 miljard Chinezen te kunnen blijven controleren. In plaats van fabriek van de wereld te zijn, produceert China steeds meer hoogwaardige industrieproducten. In plaats van een handige toeleverancier met goedkope arbeidskrachten, is het land daarom een directe concurrent van het westen geworden.

Voor de Duitse exportmachine die het hart van de Europese economie vormt, is dat een probleem. De regering in Berlijn is daarom beduidend sceptischer over de Nieuwe Zijderoute dan de gemeente Duisburg. Van de treinen die volgeladen met Chinese producten in Duisburg aankomen, rijdt het grootste deel immers leeg weer terug naar China.

‘We leenden geen geld van Chinese banken, controleren onze eigen haven en Chinese werknemers blijven buiten de deur. Duisburg heeft immers genoeg werklozen’

Tijdens het tweede Nieuwe Zijderouteforum (dat in april 2019 in Beijing plaatsvond) wees de Duitse minister van Economie Peter Altmaier (CDU) dan ook zuinigjes op de mogelijke milieugevolgen en hekelde het gebrek aan transparantie van het kolossale bouwproject. Pflug wijst daarentegen expliciet naar het totale gebrek aan een Europese visie op de opkomst van China: ‘China bouwt nu al enige jaren overal waar ze willen bruggen en spoorlijnen in Oost-Europa. De Europese Commissie had daar direct moeten ingrijpen. Dan hadden al die projecten samen met China gefinancierd kunnen worden en had Europa voorwaarden kunnen stellen. Dat heeft Brussel volledig verzuimd en nu zitten meerdere landen in Oost-Europa met grote schulden. Samenwerken met China kan echt kansen bieden aan Europa. Maar je moet er goed op letten niet afhankelijk te worden. Wij hebben als gemeente geen geld geleend van Chinese banken, we controleren onze eigen haven en ook Chinese werknemers blijven buiten de deur. We hebben in Duisburg immers genoeg werklozen.’

China Trade Center

Yaomin Wang is geboren in China, maar bleef na haar studie aan de universiteit Duisburg-Essen in Duitsland hangen. De 38-jarige is inmiddels getrouwd met een Duitser en verdient haar geld met vastgoedbedrijf Starhai International. Haar nieuwste bouwproject heet China Trade Center: een 260 miljoen euro kostend bedrijventerrein voor Chinese ondernemingen in Duitsland. ‘Zakendoen in Duitsland vereist veel meer dan eens per jaar vanuit Shanghai het vliegtuig pakken en een beurs bezoeken’, vertelt ze op een winderig industriepark buiten het stadscentrum. ‘Om succesvol te worden in Duitsland heb je een Duitse vestiging met Duits personeel nodig. Net als China heeft Duitsland een specifieke cultuur en die kun je niet van een afstand begrijpen.’

Wang rijdt met een glimmende zwarte Mercedes S-klasse. Op haar telefoon rollen aan de lopende band berichtjes in het Chinees binnen. Op haar China Trade Center komt honderdtwintigduizend vierkante meter aan kantoorruimte beschikbaar voor de verhuur, maar ook hotels en horeca, ze gaat samenwerken met de universiteit voor personeel en gaat taalcursussen en juridische ondersteuning aanbieden aan Chinese zakenmensen in Duitsland.

Het project is expliciet geen paard van Troje, lacht ze: ‘Starhai is in Duisburg geregistreerd, wordt financieel ondersteund door de Duitse autoriteiten en ik heb geen banden met de Chinese staat. China Trade Center gaat meer dan duizend banen opleveren. Dat kan een stad als Duisburg goed gebruiken. Er bestaat geen Chinees masterplan om de Duitse economie kapot te maken. Meer handel heeft juist grote voordelen voor beide landen.’

Restaurant Panda ligt op loopafstand van de universiteitscampus en serveert Chinese specialiteiten. Deng Shijie is voorzitter van de Chinese studievereniging in Duisburg en goed bevriend met universiteitsmedewerker Fuyin Wei. De Chinese gemeenschap in Duisburg is redelijk hecht en organiseert regelmatig formele en informele bijeenkomsten in de Chinese eettentjes rondom de universiteit. ‘Ik woon hier nu zo’n tien jaar’, vertelt Shijie in zangerig Duits. ‘Voordat ik uit China vertrok, heb ik me goed verdiept in de Duitse cultuur. Ik weet meer over Duitsland dan de meeste Chinese studenten die hier tegenwoordig komen studeren. Zij komen hiernaartoe omdat de universiteit zo goed staat aangeschreven. Onze studievereniging organiseert bijeenkomsten en taallessen om hen te helpen de Duitse cultuur beter te begrijpen.’

Voor de Chinese exportmachine is directe toegang tot de Europese markt cruciaal. Maar de Nieuwe Zijderoute moet ook een cultuur van “wederzijds respect en vertrouwen” scheppen tussen alle landen die deelnemen aan het project, schrijft staatspersbureau Xinhua News Agency in 2014. Vriendelijke banden tussen alle landen langs de Nieuwe Zijderoute leveren China immers ook soft power op.

Dat is niet persé verkeerd, benadrukt Shijie. Buiten loopt een groepje Chinese jongens zwijgzaam langs een Duitse man die bier staat te drinken bij een nachtkiosk. ‘Duitsers en Chinezen kunnen veel van elkaar leren’, zegt Shijie vol vertrouwen. ‘De klassieke Zijderoute ging naast handel ook over culturele uitwisseling tussen China en het westen. Dat was eeuwen geleden het geval en dat is nu nog steeds zo.’