Ilija Trojanow: ‘Alle democraten moeten zich nu verzetten, desnoods met burgerlijke ongehoorzaamheid’

‘De fouten die de Amerikanen in Irak maakten, hebben ze herhaald in Libië. En de vrouw die daarvoor verantwoordelijk is, zal de volgende president zijn’, zei Ilija Trojanow toen we dit interview in volle Amerikaanse verkiezingscampagne afnamen. Op de valreep vroegen we zijn reactie op de verkiezing van Donald Trump tot president van de Verenigde Staten.

‘Als de verkozen president besluit om door te gaan met zijn belachelijk onwaardige en onmenselijke plannen, zullen echte democraten zich moeten wenden tot burgerlijke ongehoorzaamheid.’

President Trump zou de autocratie in de mainstream van de westerse politiek kunnen brengen. Maar ze is zeker al sinds 9/11 aan een gestage opmars bezig. Of het nu Bush of Obama is, allebei hebben ze de macht van een onzichtbaar staatsapparaat uitgebreid dat zich onttrekt aan democratische controle. Onder Trump zal dat gewoon verdergaan, want het functioneert haast autonoom. En het verzamelt op een even paranoïde wijze informatie over de burger als de geheime diensten onder het communisme.

Het gaat om de zogenaamde Diepe Staat: de toenemende macht van ondoorzichtige veiligheidsdiensten en wetten die de rechten en vrijheden van burgers inperken in naam van een veiligheidswaan.

Voor zijn nieuwste roman Macht en Verzet doorwroette Trojanow maandenlang de archieven van de staatsveiligheid van de Volksrepubliek Bulgarije en sprak hij voormalige politieke gevangenen en officieren. Originele documenten uit het archief van de staatsveiligheid geven een inkijk in hoe macht zich vestigt en voortzet in totalitaire staten.

De waargebeurde feiten verwerkte hij tot prachtige literaire fictie die inzichten biedt, niet alleen in de geschiedenis van een Oost-Europees land, maar in de aard van mens en maatschappij.

Trojanow kreeg zelf te maken met de lange arm van de staat. In 2013 – hij was toen al geïnteresseerd in de parallellen tussen de communistische en de hedendaagse controlestaten – werd hem de toegang tot de VS geweigerd na de publicatie van zijn open brief aan Angela Merkel over de wijdverspreide spionage van de Amerikaanse National Security Agency in Duitsland.

‘Ironisch, als een auteur die zijn stem verheft tegen de gevaren van de controlestaat de toegang wordt geweigerd tot the land of the free and the home of the brave’, zei hij toen.

Trojanows levenservaring is bovendien verweven met die andere grote uitdaging van onze tijd: de vluchtelingencrisis. Als Bulgaarse vluchteling die opgroeide in Duitsland en Kenia is hij de vleesgeworden multiculturele samenleving. Hij weet als geen ander wat een samenleving verliest als ze zich tegen diversiteit keert.

Vreemdelingenhaat als betaalmiddel om stemmen te kopen

‘Angst is een gevaarlijke politieke term. Plots kan elke politicus beweren dat mensen bang zijn en daarop zijn gedroomde autoritaire beleid bouwen.’

Angst opgestookt door immigratie, terrorisme en economische onzekerheid is de belangrijkste reden voor de aantrekkingskracht van autoritaire populisten als Farage, Le Pen, Wilders, Orban, Trump,…

Trojanow: … Alternative Für Deutschland. Angst is één van de gevaarlijkste politieke termen. Je kan onmogelijk meten hoe groot angst precies is, maar plots kan elke politicus beweren dat mensen bang zijn en daarop zijn gedroomde autoritaire beleid bouwen. Plots moeten we allemaal hypergevoelig zijn voor de zogenaamde angsten van onze medeburgers. Plots moeten we Trump begrijpen.

Als een kind bang is in het donker, laat je ’s nachts toch ook het licht niet aan? Anders zal het kind nooit leren om de angst te overwinnen. Angst moet je bestrijden, niet begrijpen. Het licht is nu eenmaal uit, maar je geeft het kind wel uitleg en context. Dan zal het kind beter gewapend zijn in de ingewikkelde wereld.

Is de onzekerheid dan niet reëel?

Trojanow: Toch wel. Europeanen zijn bang om te verliezen wat ze hebben opgebouwd. Hoe welvarender je wordt, hoe makkelijker het is bang gemaakt te worden in een wereld met minder veiligheidsgevoel en meer toegang tot informatie. Jongeren zijn tegenwoordig bezig met hun financiële toekomst, niet met idealen en visies voor de toekomst.

Je zegt: “Hoe makkelijker het is bang gemaakt te worden.” Dat betekent dat dit een politieke keuze is. Een andere keuze zou zijn om angst weg te nemen. Hoe?

Trojanow: Door aan oplossingen te werken voor economische onzekerheid zonder vreemdelingenhaat aan te wakkeren. Door de mondiale context te schetsen. Landen als Kenia zien al jaren grote groepen vluchtelingen komen. Slechts als ze naar Europa komen, is het einde van de wereld nabij.

‘Wrok en vreemdelingenhaat zijn de nieuwe valuta. Autoritaire populisten zetten ze onmiddellijk om in politieke macht.’

Centrumrechtse partijen kopiëren extreemrechts, omdat ze vrezen dat extreemrechts de centrumrechtse elite zal wegvagen.

Trojanow: Dit is het politieke cynisme. Wrok en vreemdelingenhaat zijn de nieuwe valuta. Autoritaire populisten zetten ze onmiddellijk om in politieke macht, die ze dan voor andere doeleinden gebruiken dan burgers oplossingen bieden.

In plaats van zelf de kaart van de vreemdelingenhaat te trekken, hoe moeten democraten beter omgaan met immigranten?

Trojanow: Door niet meer te spreken over culturele integratie, maar alleen over sociale emancipatie. Kijk naar New York. Daar leven mensen samen in één stad, houden ze vast aan hun eigen culturen en zijn ze toch deel van een overlappende Amerikaanse identiteit.

Ik ben zelf vluchteling. Ik weet hoe belachelijk het is om van vluchtelingen te verwachten dat ze hun verleden achterlaten en een nieuwe identiteit omarmen. Dat zal niet gebeuren. Wat nodig is, is een beleid dat verzekert dat alle burgers kunnen deelnemen en hun potentieel kunnen waarmaken in een bijdrage aan de samenleving. Dan zal er automatisch sociale vrede volgen. Maar dat beleid is exact wat ontbreekt.

De paranoïde controlestaat en de onderdaan

Vanaf 2015, het jaar waarin Europa terreuraanslagen én een verhoogde komst van vluchtelingen moest verwerken, hebben Europese en Amerikaanse leiders immigratie voorgesteld als een gevaar voor de nationale veiligheid. En willen burgers hun eigen vrijheden opofferen in ruil voor veiligheid.

Trojanow: In 2010, nog voor de onthullingen van Edward Snowden en WikiLeaks, waarschuwde ik al voor wat ons te wachten zou staan als we de macht van de controlestaat zouden laten groeien. Mijn boek Aanslag op de vrijheid: de veiligheidswaan, de controlestaat en de aantasting van de burgerrechten werd in sommige kringen op hoongelach onthaald. En dan kwam Snowden. Plots bleek het erger dan gedacht en veranderde ik van een “hysterische alarmist” in een achterhaalde criticus.

Vijf jaar later is de machtige superstaat die burgers controleert in plaats van gecontroleerd te worden door burgers, realiteit geworden. En ja, die controlestaat gebruikt de toegenomen angst na het terrorisme en de komst van vluchtelingen om zijn macht nog verder uit te breiden. Maar dat was al aan de gang sinds 9/11.

In juni 2013 onthulde Edward Snowden dat de National Security Agency (NSA) al sinds 2007 aan internetbedrijven als Google informatie vraagt over de internetcommunicatie van burgers om die aan de Amerikaanse veiligheidsdiensten te geven. President Bush maakte dat geheime controleprogramma mogelijk na 9/11 en lanceerde het in 2007. De NSA had ook telefoongesprekken van de Duitse bondskanselier Angela Merkel afgeluisterd. Zelfs Wolfgang Schmidt, voormalig luitenant van de Stasi in communistisch Oost-Duitsland, reageerde: ‘Voor de Stasi was zo’n programma een droom. Wij hadden die technologie niet.’ Ilija Trojanow werd één van de leiders van het protest dat in Duitsland losbarstte. In zijn open brief aan Merkel schreef hij: ‘Burgers van dit land willen de volledige waarheid.  De grondwet verplicht u om schade aan Duitse burgers te voorkomen. Kanselier, wat is uw strategie?’ Het Duitse parlement startte een onderzoek. Twee jaar later onthulde WikiLeaks dat de NSA jarenlang telefoongesprekken tussen Angela Merkel en haar adviseurs had afgeluisterd, veel langer en op veel grotere schaal dan zelfs in 2013 was gedacht.Je schrijft over de paranoia van inlichtingendiensten tijdens het communisme, én over de hedendaagse controlestaat in het Westen. Zie je parallellen?

Trojanow: De val van het communisme was niet het einde van de geschiedenis. Zelfs in de zogenaamd superieure democratische rechtsstaat in het Westen zijn mensen vatbaar voor de angst om de controle te verliezen, precies zoals onder het communisme. En dat kan tot even zorgwekkende excessen leiden.

Een week nadat ik Macht en Verzet had afgewerkt in januari 2015, raadpleegde ik het rapport van de Amerikaanse Senaatscommissie over de praktijken van de CIA in de jaren 2000. De CIA martelde gevangenen, verstrekte misleidende of valse informatie aan de media, en probeerde zich te onttrekken aan regeringstoezicht. Zonder overdrijven: drie van de argumenten waarmee de CIA zichzelf verdedigde, kwamen bijna letterlijk overeen met de argumenten van Metodi Popov, de communistische apparatsjik van mijn boek.

Wat waren die argumenten?

Trojanow: Eén: het gaat om de nationale veiligheid en die kan je niet overlaten aan anderen, zelfs niet aan de regering. Twee: we beschermen het land, dus moet je ons vertrouwen. Drie: mensenrechten zijn een luxe die we ons niet kunnen veroorloven in de uitoefening van onze job. Dus zelfs de totale inbreuk op menselijke waardigheid en privacy is een uiting van patriottisme en professionalisme.

Die ambtenaren beweren mijn vrijheden te beschermen. Ik zeg tegen hen: jullie hebben geen begrip van wat vrijheden zijn, jullie hebben de mentaliteit van een onderdaan van een veiligheidsapparaat waarin de staat alle macht heeft en de burger onderdanig en dankbaar moet zijn. Jullie kunnen de vrije mens geen lessen geven over wat vrijheden betekenen.

‘We keren terug naar het systeem van voor de Verlichting: je hebt alleen rechten in de mate waarin de staat ze aan je geeft.’

Wat betekenen die vrijheden, volgens jou?

Trojanow: Dat handelingen van de staat tegen de burgers alleen toegelaten zijn als ze noodzakelijk zijn in een democratische samenleving. Dat is niet mijn mening. Dat is het politieke liberalisme dat ten grondslag ligt aan onze samenleving. De bewijslast ligt op de staat, niet op het individu.

Na de terreuraanslagen is die bewijslast omgedraaid.

Trojanow: De staat hoeft niks te bewijzen. Veiligheidsambtenaren beweren dat ze aanslagen verijdelen. Het bewijs kunnen ze niet geven. Wel, zwijg dan liever. Politici gebruiken zulke uitspraken om draconische wetten te installeren en de macht van de staat tegenover het individu te vergroten. En burgers juichen nog meer de inperking van hun eigen rechten toe.

We keren terug naar het systeem van voor de Verlichting: je hebt alleen rechten in de mate waarin de staat ze aan je geeft. Ik verzet me daartegen. Wij hebben universele rechten en de staat moet die beschermen en vrijwaren, niet geven of inperken als een meerderheid van de bevolking dat nodig vindt. Zelfs een meerderheid van 99% kan individuele rechten niet inperken. Inperking van individuele rechten kan enkel met staalharde bewijzen van de noodzaak ervan.

Zijn slagkrachtige veiligheidsdiensten dan niet nodig?

Trojanow: Toch wel, maar het slechtste wat je kan doen, is té veel informatie verzamelen. Dan verdrink je in de informatie en wordt je werk juist moeilijker. Zoals de paranoïde communistische ambtenaren in mijn boek – ze stuurden informanten op pad om elk klein teken dat zou kunnen wijzen op ongehoorzaamheid of afwijking te registreren – verzamelen de ambtenaren van onze controlestaten nu zelfs al informatie over belachelijke indicatoren van zogenaamde radicalisering. Ze verliezen energie en mankracht om echte bedreigingen op te volgen.

‘Steeds meer burgers staan vrijwillig hun rechten af aan een machtige staat. Hoeveel echte democraten zijn er nog in onze samenleving?’

De controlestaat is geen praktisch instrument om ons veilig te houden. Het is een instrument van onderdrukking. De meeste burgers begrijpen dat niet. Maar dan ben je geen vrije burger in een democratische samenleving. Hoeveel echte democraten zijn er nog in onze samenleving?

Dan was ook Hillary Clinton dat niet, want zij vrijwaarde deze vrijheden niet. WikiLeaks onthulde banden tussen Hillary Clinton en Google, toen Google-CEO Erik Schmidt werd aangesteld als hoofd van een Pentagon-comité dat de technologiebedrijven van Silicon Valley moest integreren met de inlichtingendiensten. En ook Trump sprak voortdurend over law and order.

Trojanow: De obsessie met law and order overschrijdt partijlijnen en gaat verder terug dan Clinton en Trump. Politici die dat beloven in een wereld vol uitdagingen zijn laf. Ik leefde een tijd in Mumbai. Daar is de garantie van veiligheid een absurd idee. En dat is een verademing. In Duitsland verwacht iedereen dat iemand anders hen afschermt van de bedreigingen van de wereld. Dat is de mentaliteit van een slaaf die zich overlevert aan de staat in ruil voor een illusie.

Lelijkheid van de macht, schoonheid van het verzet

Dat brengt ons bij macht en verzet. Je boek volgt de levens van een ambtenaar in de macht en een verzetsstrijder tegen de macht. Waarom is het belangrijk dit verhaal te vertellen in 2016?

Trojanow: Ik wilde de relatie tussen macht en verzet onderzoeken in de vorm van literatuur. Met een personage dat in tijden van totalitarisme en doordringende macht toch gelooft in verzet. En een personage dat de normaliteit van de macht toont. Het waren geen briljante slechteriken met een groot plan. Het waren geen grote ideologen, ze waren niet bijzonder getalenteerd. Ze waren normaal, dom en principeloos. De gemiddelde boer kreeg macht over een staatsapparaat.

Heb je begrip voor mensen die vanuit een onveiligheidsgevoel de kant van de macht kiezen terwijl die macht verzinkt in daden of woorden van onrecht, racisme, seksisme, autocratie, onderdrukking?

Trojanow: Neen. Ik weet wel dat niet iedereen de kracht heeft om waardig te handelen. Maar mijn vader bijvoorbeeld, is niet politiek bewust en heeft toch een sterk ontwikkeld gevoel van individualiteit. De keuzevrijheid en verantwoordelijkheid van elk individu moeten we blijven benadrukken. Opportunisten en carrièristen onder het communisme kozen consequent voor het systeem, zelfs als dat onrecht en gruwelijkheden beging.

‘Neen, ik heb geen begrip voor mensen die vanuit onveiligheidsgevoel de kant van de macht kiezen terwijl die macht verzinkt in onrecht.’

Niet iedereen die voor de macht kiest, is een opportunist of carrièrist. Bijvoorbeeld de honderdduizenden Amerikanen die vernederd werden door de uithuiszettingen tijdens de financiële crisis van 2008. Misschien wilden die mensen wraak nemen en zagen ze Trump als één grote fuck you tegen het systeem dat hun levens vernielde? Kwetsbare mensen willen aan de kant van de winnaars staan.

Trojanow: Ik weiger daarin mee te gaan. Er zijn altijd opties om neen te zeggen. Zelfs in nazi-Duitsland. Niemand verwacht heldendaden. Vandaag kan je al kleine uitingen van waardigheid en solidariteit tonen die niet veel moeite vragen. Als we niet geloven dat een mens daartoe in staat is, dat individuen waardigheid kunnen verdedigen, dan verliezen we ons geloof in de menselijkheid. Dan worden we nihilistisch en pessimistisch en dan zijn we pas een vehikel voor autocraten om aan de macht te komen. Uiteindelijk zal het voor de zoveelste keer tegen jou keren.

Trump biedt slachtoffers bescherming en redding aan op voorwaarde dat ze nu anderen vernederen. In alle conflicten en gepolariseerde politieke systemen zetten leiders gewone burgers in om andere burgers te bestrijden.

Trojanow: Dat was ook de bedoeling van de veiligheidsdienst in Bulgarije: laten we van elke burger een informant maken, dan hebben we totale controle. Ze hadden een perverse drang om niets over het hoofd te zien. In de jaren ’80 waren 1 miljoen Bulgaren informant in een land van 8 miljoen inwoners. Elke familie had iemand die verbonden was met de geheime dienst.

‘Ik ga niet mee in een wereld die standvastigheid als tekortkoming ziet. Verzet is de zuurstof van een democratie.’

Je sprak met mensen die alles opofferden voor het verzet, die gemarteld werden en 20 jaar in een donkere gevangenis wegkwijnden. Heb je hen gevraagd waarom ze in verzet bleven geloven?

Trojanow: Ja, maar ze konden me geen redelijke uitleg bieden. Het zijn gewone mensen die voelen dat hun eigen welzijn verbonden is aan een groter verhaal. Zoals Jezus al zei: “Wat baat het een mens als hij de wereld wint, maar zijn ziel verliest?” (Mattheus 16:26).

Ik ga niet mee in een wereld die standvastigheid als tekortkoming ziet. In het Bulgarije onder het communisme was inschikkelijkheid een hogere waarde. Verzet is een zwaar gewicht op je schouders en het is makkelijker om in te binden. Maar de 80% die de controlestaat goed vinden, zijn passieve mensen die niet meedoen aan de geschiedenis. Zij gaan mee met de dominante stroom in de samenleving. Ik geloof in de 20% die de loop van de geschiedenis kunnen veranderen zonder hun ziel te verkopen aan sterke leiders. Zij begrijpen dat verzet de zuurstof van een democratie is.

De overbodige mens

Twintig jaar wegkwijnen onder marteling en dan zien dat dezelfde criminele elite na de omwenteling van 1989 gewoon verder in de macht blijft: hoe kan deze man verder leven en voelen dat zijn offer tenminste een groter doel heeft gediend? Is verzet het dan wel waard tegenover een overweldigende tegenstander?

Trojanow: Als je idealen koestert, is de afweging of je verzet zin heeft of resultaten kan opleveren, van geen belang. Verzet verheft je als mens, boven het moeras van egoïsme. Konstantin voelde zich in de gevangenis vrijer dan toen hij vrijkwam. Want in de gevangenis begon zijn geest te vliegen. Als je lichaam kapot wordt gemaakt tot het in de pas loopt, dan blijft alleen je geest over.

Natuurlijk was zijn verzet het offer waard. Zonder mensen als hij, zou er alleen corruptie, alleen cynische machtsuitoefening, alleen onderwerping zijn. Hun voorbeeld laat een nieuwe generatie toe te dromen en hun eigen verzet te ontwikkelen. Het is de mens met zijn eindeloze mogelijkheden, tegenover politieke systemen die hem beperkingen opleggen…

…en die “overbodige mensen” eruit willen verwijderen.

Trojanow: Je verwijst naar mijn boek “Der überflüssige Mensch”. Een lezer van mijn boeken stuurde me eens een bericht dat hij een parallel ziet tussen totalitaire staten en bedrijven die zonder morele overweging mensen overbodig maken. Ze verwijderen mensen uit het systeem omdat die mensen geen waarde of nut meer hebben. En dat zal steeds vaker gebeuren. Internationale competitie zal bedrijven ertoe aanzetten om mensen te ontslaan en te automatiseren omdat robotten efficiënter en sneller werk dan mensen. Dat zal sociale drama’s aanrichten.

‘Als we ons economische systeem niet hervormen, ligt de stem van de overbodige mensen voor het grijpen voor populisten. Maar deze mensen zullen ook lichamen van verzet worden: de katalysator voor vooruitgang.’

Volgens een gezaghebbende studie over automatisering zal 47% van de banen in de VS overbodig worden in de komende 15 jaar. De samenleving is er niet op voorbereid om deze mensen een nieuwe zin te geven en hen niet overbodig te laten. Als we ons economische systeem niet diepgaand hervormen, ligt de stem van die mensen voor het grijpen voor demagogen en populisten.

“Overbodige mensen” gebruiken de democratie om wraak te nemen via demagogen die de frustratie van deze mensen capteren. Er staan nog Trumps aan te komen?

Trojanow: Op korte en middellange termijn wel. Op lange termijn zal de geschiedenis hen wegblazen. Deze populisten reiken geen praktische oplossingen aan. Dat zal de frustratie en ontgoocheling alleen maar vergroten. Maar dat is ook goed: deze mensen zullen lichamen van verzet worden, de katalysator voor vooruitgang.