Boko Haram en de staat van terreur in West-Afrika: ‘We mogen niet doen alsof dit ons niet raakt’

In de noordoostelijke provincie Borno in Nigeria werden tientallen burgers vermoord door Boko Haram. Amnesty International vreest ook dat er een aantal vrouwen ontvoerd werden. Dat is niets nieuw voor de terreurgroep die in 2014 driehonderd schoolmeisjes ontvoerde. Hoe kunnen we deze recente aanval plaatsen in de bredere context van terreur in West-Afrika? MO* sprak hierover met terrorisme-expert Peter Knoope.

Eind november vond een gruwelijke aanval plaats op Nigeriaanse rijstboeren door Boko Haram. In een videoboodschap op 1 december bevestigde de fractieleider van de gevreesde Boko Haram-terreurgroep, Abubakar Shekau, dat zijn groep verantwoordelijk was. Boko Haram zou de Nigeriaanse landarbeiders hebben vermoord omdat ‘de boeren één van hun broeders gearresteerd en overhandigd hadden aan het Nigeriaanse leger.’

Het noordoosten van Nigeria wordt al langer geteisterd door terrorisme. Boko Haram en de Islamitische Staat West-Afrikaanse Provincie (ISWAP) richten zich in hun gewelddadige campagne steeds meer op de gewone bevolking. Ze beschuldigen die van spionage en het doorgeven van informatie aan het Nigeriaanse leger en de lokale milities die hen bestrijden.

In een decennium vielen meer dan 30.000 slachtoffers en raakten bijna 3 miljoen mensen ontheemd bij geweld door Boko Haram.

Volgens het VN-bureau voor de coördinatie van humanitaire zaken kwamen in Nigeria op tien jaar tijd meer dan 30.000 mensen om door het geweld van Boko Haram. Bijna drie milijoen mensen geraakten ontheemd. Boko Haram kreeg in 2014 internationale aandacht met de ontvoering van driehonderd schoolmeisjes uit een school in het dorpje Chibok.

Uit de Global Terrorism Index (GTI) 2020 blijkt dat het aantal wereldwijde doden door terreur voor het vijfde opeenvolgende jaar is gedaald. Toch blijft terrorisme in veel landen duidelijk een aanzienlijke en ernstige bedreiging. Dat is vooral zo in Sub-Sahara-Afrika. MO* sprak hierover met terrorisme-expert Peter Knoope.

Knoope werkt voor meerdere instellingen waaronder Clingendael, het Internationaal Centrum voor Counter-Terrorism (ICCT) en de Human Security Council. ‘Ik doe conflictanalyse en probeer om het conflict te begrijpen. Bij terrorisme is het vaak de reflex om er het leger op af sturen. Zeker als het gaat over Mozambique of Burkina Faso. Maar na twintig jaar militaire aanwezigheid in Afghanistan weten we dat het rendement van zo’n aanpak beperkt is. Ik onderzoek wat we wel zouden moeten doen.’

Boko Haram in Nigeria

Het lijkt erop dat de lokale bevolking almaar meer het slachtoffer wordt van het geweld door Boko Haram. ‘De relatie tussen Boko Haram en de lokale bevolking is heel complex', vertelt Knoope. ‘De strijd tussen Boko Haram en de staat gaat terug tot de koloniale tijd. Inmiddels is het een conflict geworden tussen traditionele lokale machthebbers, het Nigeriaanse overheidsleger en Boko Haram. De bevolking zit tussen die drie machtspartijen en wordt gedwongen om uit zelfbehoud een positie te kiezen en zo te voorkomen dat slachtoffer te worden.’

‘Uit angst of zelfbehoud, moet de bevolking een positie kiezen om te voorkomen dat ze ergens slachtoffer van wordt.’

Ahmed Satomi, de vertegenwoordiger van het lokale overheidsgebied Jere in Borno, bevestigt het verhaal van Boko Haram-leider Shekau aan de Australische nieuwssite ABC News. ‘Het alleenstaande Boko Haram-lid viel de boeren lastig door geld te vragen en hen te bevelen voor hem te koken’, aldus Satomi. ‘Terwijl hij wachtte tot het eten klaar was en naar het toilet ging, grepen de boeren hun kans, pakten zijn geweer en bonden hem vast. Later droegen ze het Boko Haram-lid over aan Nigeriaanse veiligheidstroepen. Als vergelding voor het uitdagen van Boko Haram, mobiliseerden de terroristen zich en vielen de boeren aan op hun land.’

Uit de boodschap van Shekau en deze beschrijving van de feiten blijkt dat de boeren de kant van het Nigeriaanse overheidsleger hadden gekozen. Maar dat draaide uit op een afschuwelijke represaille. Volgens Peter Knoope weten terreurgroepen heel goed hoe ze de machtsbalans in hun voordeel moeten uitspelen. ‘Bij de recente aanval van Boko Haram zie je dat terroristische organisaties in de gaten hebben dat ze de samenwerking tussen de bevolking en de overheid moeten ontmoedigen. Dat lukt in veel gevallen.’

Regionale samenwerking

Boko Haram is de laatste vijf jaar wel verdreven tot de grensgebieden in het noordoosten van Nigeria maar is nog niet verslagen. De groep opereert ook over de landsgrenzen heen, in de grensgebieden van Tsjaad, Niger en Kameroen. In Tsjaad is ook een tak van de IS-familie aanwezig. Samenwerking tussen Afrikaanse overheden om de verspreiding van deze terreurgroepen tegen te gaan, verloopt stroef en is niet altijd even efficiënt.

‘Regionale samenwerking wordt geprobeerd, maar is niet overal even succesvol.’

‘In sommige landen komen er wel stemmen op om tot onderhandelingen te komen’, zegt Knoope. ‘Zo zijn er verschillende initiatieven, waaronder de G5 Sahel. Sinds 2014 zijn de vijf Sahellanden — Mauritanië, Mali, Burkina Faso, Niger en Tsjaad — lid van deze organisatie. De G5 Sahel ondersteunt de samenwerking tussen deze landen in ontwikkelingsbeleid en veiligheidskwesties.

‘Er is sinds 2015 ook een militaire regionale samenwerking tussen Tsjaad, Kameroen en Nigeria’, vertelt Knoope. Deze samenwerking was in 2015 doeltreffend in het terugdrijven van Boko Haram naar de grensgebieden tussen deze landen. Daar heeft Boko Haram tot op vandaag wel nog altijd een aanwezigheid. ‘Onderhandelingen over militaire acties in die grensgebieden zijn ingewikkeld. Regionale samenwerking wordt geprobeerd, maar is niet overal even succesvol.’

Lees ook

Hoe de jihad naar Afrika kwam

Internationale interventies

Inmenging van buitenaf is de laatste jaren wel toegenomen, onder meer in de vorm van de Internationale Coalitie voor de Sahel. Hierbij worden voornamelijk Franse en Amerikaanse troepen gestationeerd in verschillende landen van de Sahel. Het is een poging om een antwoord te bieden op de nieuwe terroristische hotspots.

‘Noem het wanhoop, noem het noodzaak om toch op een of andere manier aan indammingspolitiek te doen.’

‘Noem het wanhoop, noem het noodzaak,’ zegt Knoope, ‘om toch op een of andere manier aan indammingspolitiek te doen. Je kunt de Sahel niet ten prooi laten vallen aan deze terroristische organisaties. Op een of andere manier is er toch behoefte om het probleem kleiner te maken dan het is. Maar we weten intussen ook dat het niet tot een duurzame en blijvende oplossing leidt.’

Europa, met Frankrijk op kop, is sinds de koloniale tijd niet meer zo aanwezig geweest in Afrika, zowel op militair als op economisch vlak. Volgens een studie van de European Parliamentary Research Service (EPRS) wordt de tussenkomst van Europese lidstaten in de Sahel deels gestuurd door het verband tussen veiligheid, migratie en ontwikkeling. Door het geweld tegen de bevolking in de Sahel zoveel mogelijk in te perken en ontwikkeling te promoten, wil de coalitie voor de Sahel migratie richting Europa tegengaan.

In de resoluties van de VN-veiligheidsraad in 2014 en 2017 werd gepleit om een halt toe te roepen aan de doorstroom van terroristische strijders over de grenzen van de sahellanden. Zonder een tegenoffensief zouden terroristische organisaties in de Sahel een verbinding kunnen maken met IS en Al Qaeda in Algerije en Libië. Op die manier zou een terroristische as kunnen ontstaan in West-Afrika. Via deze as zouden mensen, wapens en informatie gedeeld kunnen worden en het terroristisch geweld zou toenemen.

‘De contacten tussen Boko Haram en de IS geallieerde-splinterbeweging ISWAP zijn niet vriendschappelijk.’

Het ontstaan van zo’n as acht Knoope echter onwaarschijnlijk. ‘Er zijn aan de Malinese kant de met Al Qaeda geaffilieerde groepen. De hele IS-familie zit deels in Burkina Faso en deels in Tsjaad. Boko Haram zit daartussenin. Dat zijn de drie groeperingen die op dit moment een rol spelen. De contacten tussen Boko Haram en de splinterbeweging ISWAP zijn niet vriendschappelijk. Voor zover ik weet zijn er op dit moment ook geen levendige contacten tussen Boko Haram en Al Qaeda. IS en Al Qaeda zijn inmiddels ook verwikkeld in een behoorlijke competitie. Het lijkt er meer op dat verschillende groeperingen naast elkaar actief zijn en zo chaos proberen te veroorzaken. Daar slagen ze behoorlijk in.’

Stijging van 590 procent

Volgens de GTI gebeurde de grootste toename van terroristische activiteit in Burkina Faso, waar het aantal doden ten opzichte van vorig jaar met 590 procent toenam. Andere landen die substantieel achteruitgaan zijn Sri Lanka, Mozambique, Mali en Niger. Ondanks de algemene afname van de wereldwijde impact van terrorisme blijft het in veel landen in Sub-Sahara-Afrika een beduidende dreiging. En daar moeten we rekening mee houden volgens Knoope.

‘We moeten niet doen alsof wat er in Nigeria of Mozambique gebeurt ons niet raakt. Dat wat we in Europa zien is een heel klein deeltje, het topje van een enorme ijsberg die over de hele wereld slachtoffers maakt. Het goede nieuws is wel dat het aantal slachtoffers wereldwijd de voorbije jaren daalde. Maar dat was in 2011 ook het geval. In 2011 dachten we dat het voorbij was, met de Arabisch Lente en de dood van Osama Bin Laden. Na 2011 zijn de slachtoffers enorm toegenomen, tot twee à drie jaar geleden. De kans dat het aantal terreurslachtoffers opnieuw stijgt, is echter groot. We moeten dus heel alert blijven.’

‘Wij komen jullie ontwikkelen’

Het gaat dan ook verder dan de al dan niet tijdelijke populariteit van verschillende jihadistische groepen, zegt Knoope.

‘Al is religie wel deel van het verhaal, het centrale vraagstuk is eigenlijk dat de koloniale periode en de strijd tussen de moderne staat en de traditionele structuren volgens sommigen niet af is. Het Westen heeft na de Tweede Wereldoorlog voortdurend gezegd: “Jullie lopen achter maar met onze ontwikkelingssamenwerking komen we jullie ontwikkelen.” Dat kun je een tijdje volhouden maar er komt een moment waarop die mensen zeggen: “Wacht even, wie is hier onderontwikkeld, jij of ik?”’

‘Dat is in essentie wat er gaande is. Onze arrogantie en westerse dominantie van “wij komen jullie ontwikkelen” is een verlengde van de christelijke missionaire traditie van de koloniale machthebbers die zich voortzet in de huidige tijd en die door sommigen als onacceptabel wordt gezien.’