‘We moeten leren een cultuur van verschil te omarmen, niet een cultuur van ieder in zijn eigen hokje’

‘Dit werkt niet meer voor mij’: dat gevoel kreeg danseres Einat Tuchman (54), toen ze danste bij bekende gezelschappen. Ze worstelde met de idee dat de kunstwereld een gesloten biotoop is, waar enkel een bepaalde sociale klasse toegang tot heeft. Ze zocht een manier om “in de echte wereld” het verschil te maken. ‘Kunst is geen consumptieproduct, het is de lijm van de samenleving.’

In het wijkhuis Libérateurs in Molenbeek vertelt Einat Tuchman hoe ze in Brussel méér van de wereld zag dan tijdens internationale tournees. ‘Binnen de kunstwereld heerst een vorm van collectiviteit. Je hoort bij een club: open, creatief, idealistisch. Maar in de praktijk is het een gesloten biotoop, waar enkel een bepaalde klasse toegang tot heeft.’

‘Ik wou een podium bieden aan wie niet tot de artistieke club behoort, op een manier waarbij mensen zich veilig en gehoord voelen.’

Of ze nu op de planken stond met een dansgezelschap zoals Compagnie C de la B, Victoria en Needcompany of eigen werk creëerde, Einat stelde vast dat ze slechts een beperkte sociale groep bereikte. Ze wou uit die bubbel. Bovendien stoorde het haar dat wat er op het podium gebeurt zich niet vertaalt in concrete stappen richting verbinding en verandering.

Dansen doet ze niet meer, dialogeren met haar Brussele buren des te meer. In Sint-Joost-ten-Node ging ze letterlijk aankloppen bij buren om naar hun verhalen te luisteren. Ze trok ook naar lokale culturele huizen. ‘Ik vond er veel cultuur, maar niets dat paste binnen wat ik kende als “kunst”.’

‘In Israël groeide ik op binnen een Europees referentiekader. Wat kunst was en wat niet, was vrij precies omlijnd. Het vormde een uitdaging om een bredere, inclusievere kijk te ontwikkelen op kunst en cultuur. Ik wou een podium bieden aan wie niet tot de artistieke club behoort, op een manier waarbij ze zich veilig en gehoord voelen.’

Dat leidde tien jaar geleden tot een project met Roma. Via een theatrale quiz, afgewisseld met feestelijke momenten van muziek, dans en koken, legden die Brusselaars vragen voor als: ‘Waarom denken jullie dat Roma dieven zijn?’, ‘Wat betekent geld voor jullie?’ en ‘Waarom kunnen wij geen job vinden?’

Gastvrij in woorden én daden

In 2016, niet lang na de aanslagen van 22 maart, verhuisde Einat naar Molenbeek. Ze zocht er een plek van waaruit ze kon opereren met Espacetous, de organisatie die ze oprichtte. Die plek vond ze in de kelder van het wijkhuis Libérateurs. Inmiddels voelt die als een thuis voor haar.

‘Ik ben een seculiere vrouw uit Israël. Vroeger loog ik daarover bij een eerste ontmoeting. Ik zei dat ik uit Iran kwam, of Spanje, of Argentinië.’

Dat is niet altijd zo geweest. ‘Veel van de jeugdwerkers hier zijn traditionele, Marokkaanse mannen. Ik ben een seculiere vrouw uit Israël. Vroeger loog ik daarover bij een eerste ontmoeting. Ik zei dat ik uit Iran kwam, of Spanje, of Argentinië. Maar eigenlijk levert mijn Israëli-zijn, of ex-Israëli zoals ik het liever noem, geen problemen op als ik toelicht hoe kritisch ik sta tegenover het beleid van de staat Israël.’

Die kritische kijk geldt ook voor de kibboets (leefgemeenschap, red.) waar ze opgroeide als kind van een Asjkenazi vader en een Sefardische moeder. ‘Het is vergelijkbaar met wat ik ervoer in de kunstwereld: je leeft binnen de contouren van een ideologie die in woorden progressief en gastvrij is, maar die de facto hermetisch gesloten blijft voor wie niet tot de in-crowd behoort.’

In het wijkhuis vond men Einats manier van werken eerst verwarrend. Ze was kunstenares, maar had blijkbaar tijd om zich met buurtprojecten bezig te houden. Ze had geen familie of achterban in Molenbeek. Ze bepleitte utopische ideeën over verbinding tussen bewoners van verschillende achtergronden, sociale klassen, leeftijden en genders.

Bovendien is Einat niet het type dat zich gedwee aan regeltjes en gewoontes houdt. ‘Ze werden soms overdonderd door mij en door mijn ambities. Het leverde spanningen op. Maar kijk: we werken nog steeds samen, we helpen elkaar, we vormen een soort familie.’

Nul budget

Welke verbindende activiteiten ontstonden vanuit haar kelder? ‘We begonnen low key, zonder veel ophef. Ik beschikte over nul budget, maar wel over een kunstenaarsstatuut en dus een inkomen. We trokken de buurt in om bewoners te bevragen over hun dromen en over wat ze zelf wilden bijdragen.’

‘De eerste jaren verliepen moeizaam. Bevriende artiesten verdwenen snel weer uit zicht, lokale politici hielden zich afzijdig, vrijwilligers haakten af.’

‘Die eerste jaren verliepen moeizaam en traag. Bevriende artiesten en instellingen stapten in projecten, maar verdwenen even snel opnieuw uit zicht. Lokale politici spraken bemoedigende woorden, maar hielden zich verder afzijdig. Vrijwilligers engageerden zich, haakten weer af, hadden geen tijd meer of geen goesting. En mijn wilde ideeën sloegen ook lang niet altijd aan.’

Einat leerde inpikken op bestaande buurttradities. Dat mondde in 2017 uit in een wijkfeest. Ook auteur Chris Keulemans was daarbij en schreef:

‘Kinderen en volwassenen dwaalden over hun eigen straat alsof ze die niet meer herkenden: zonder auto’s maar vol met buren die je anders hooguit groet in het voorbijgaan. De sfeer was ontspannen maar ook onwennig. Het duurde even voordat ze begrepen dat die vrouw met de zwarte krullen, een kunstenaar uit Israël, de onopmerkelijke straat waar ze woonden in een handomdraai had veranderd in een boulevard van mogelijkheden.’

Tijd en vertrouwen

Het blijft een ambitie van Einat om ook de meest uitgesloten groepen te betrekken, maar daarover mijdt ze triomfalisme. ‘Ik onderhoud persoonlijke relaties met enkele mensen die in armoede leven. Bij de helft ben ik nog nooit thuis geweest en ken ik hun familie niet. Maar bij de anderen is dat wel het geval.’

‘Doha Jaadi, een buurmeisje van twintig uit een gezin dat in penibele omstandigheden leeft, was zo iemand die geregeld rondhing in onze kelder. Pas na drie jaar nodigde ze me bij haar thuis uit. Er is veel tijd nodig om vertrouwen te kweken.’

Over haar zoektocht naar manieren om buurtprojecten op te zetten maakten Einat en Doha in 2019 een voorstelling, Other Enter. In de programmafolder legt Einat uit dat de Libérateurs-wijk bestaat uit ‘polite distance between differences’, een beleefde afstand(elijkheid) tussen verschillen. De inwoners met verschillende roots, gezinnen met een druk leven, mensen in armoede, koopkrachtigen met huizen… Ze kruisen elkaar op straat, maar van dialoog is geen sprake.

‘Hoe kan kunst een rol spelen in de dagelijkse strijd en hoop van velen?’

Er heerst een generatiekloof, een culturele kloof, een opleidingskloof en een economische kloof. Hoe nodig je die mensen uit tot ontmoeting? Hoe kan kunst een rol spelen in de dagelijkse strijd en hoop van velen? Hoe overtuig je mensen om hun kookfornuis, de afwas, de boodschappen, de zorgen en rompslomp even achterwege te laten om samen te komen?

Een vrijhaven voor aanvaarding

Fast forward naar drie jaar later. Op 17 december 2022 lieten 200 gasten van alle kleuren en leeftijden hun dagelijkse rompslomp achter om naar Tour & Taxis af te zakken. Ze werden er getrakteerd op gerechten uit diverse hoeken van de wereld. De verhalen over migratie en gastvrijheid kregen ze erbij.

Doha Jaadi was opnieuw present als vertelster tijdens deze Secret Dinner Stories, het meest recente wapenfeit van Einat. Naast Doha bracht ze daarmee nog een veertigtal medestanders uit de buurt op de been om het evenement te realiseren.

Een paar maanden eerder organiseerde ze een Secret Fashion Show, eveneens in de reeks die ze Marché Bildy noemt – naar het Arabische woord voor ‘lokaal’, bildy, en verwijzend naar het Engelse werkwoord building, bouwen, een gemeenschap bouwen.

‘Binnen de juiste context doet religie er niet toe, of seksuele voorkeur, of hoe je eruit ziet. Dat is wat een artistieke setting kan doen.’

Einat beschouwt die modeshow van plaatselijke ontwerpers als een hoogtepunt. ‘Er waren transgenders, vrouwen met hoofddoek, schaars geklede dames, religieuze Marokkaanse mannen… Ze keken niet enkel naar elkaar, ze creëerden samen een show.’

‘Binnen de juiste context doet religie er niet toe, of seksuele voorkeur, of hoe je eruit ziet. Dat is wat een artistieke setting kan doen: een vrijhaven afbakenen voor ontmoeting en aanvaarding, voor begrip en respect, voor liefde.’

‘Kunst herbergt de kracht om verhalen te vertellen over sociale, politieke en ecologische verandering. De kracht ook om onderlinge verschillen te overstijgen en verbinding te creëren rond gemeenschappelijke doelen, rond een transitie naar een meer gelijke en duurzame wereld.’

Outsidergevoel

Einat trekt niet alleen aan die kar. Ze werkt samen met Brusselse kunstenhuizen zoals KVS en Kaaitheater, maar ook met jongeren- en buurtorganisaties zoals Nekkersdal. ‘Heel het voorbereidende proces, de uitwisseling van ideeën, de conversaties, de relaties die eruit ontstaan: dat is even belangrijk als het eindproduct.’

‘Misschien is dat mijn belangrijkste talent: mensen ertoe bewegen om uit hun comfortzone te treden.’

Hoe slaagt ze erin om het vertrouwen te winnen, om mensen te overtuigen met haar samen te werken of op een podium te klimmen? ‘Misschien is dat mijn belangrijkste talent: mensen ertoe bewegen om uit hun comfortzone te treden. Ik nodig hun uit in een ruimte waar ze zich aanvaard en gerespecteerd weten, in het bijzonder burgers die zich niet welkom voelen in deze samenleving.’

‘Ik ben zelf een outsider. Mijn jeugd speelde zich af binnen een set van duidelijke regels en overtuigingen. Als jonge twintiger liet ik dat achter toen ik ging studeren aan de Rotterdam Dance Academy. Mijn thuis en al het bekende en vertrouwde vielen weg.’

‘Waar ik ook kwam, ik hoorde er niet bij. Ik verloor mijn oude identiteit, mijn zekerheden, de waarden die me gevormd hadden. Ik zag plots de contradicties en leugens waarmee ik was grootgebracht in de kibboets. Wellicht helpt dat outsidergevoel me nu om een band te creëren met mensen in soortgelijke situaties.’

Te druk voor de rest van de wereld

‘Mensen hebben het zo druk met het construeren en in stand houden van “het gezin” dat ze de rest van de wereld vergeten.’

Einats scherpe kritiek op Israël en de kibboets verwoordde ze eerder al in het cultuurmagazine Rekto:Verso. Haar elan valt deels te traceren tot dat verleden.

In het opiniestuk in Rekto:Verso schrijft ze: ‘Ik herinner me die magische momenten waarop we samen zaten, een natuurlijke symbiose, een versmelting van jezelf en je omgeving. De huizen, de tuinen, de velden, de feesten, de mensen: niets was van mij, maar alles was met mij verbonden, creëerde mij als het ware. Deze manier van leven leerde mij om anderen te zien als gelijk aan mij, evenwaardig, als datgene wat mij definieert.’

Is het dat wat ze in Molenbeek opnieuw probeert te realiseren?, vraag ik haar. Is het omdat ze hier geen familie heeft dat ze verwoed op zoek blijft naar een ‘verloren paradijs’? Ze denkt na. ‘Misschien’, antwoordt ze. ‘Waarschijnlijk’, verbetert ze zichzelf.

Om er meteen aan toe te voegen: ‘Maar ik vind “het gezin” te hermetisch. Het is een geïsoleerde unit. Mensen hebben het zo druk met het construeren en in stand houden van dat gezin dat ze de rest van de wereld vergeten. Het maakt het makkelijk om ons, de burgers, te verdelen.’

Ik denk aan mijn eigen Borgerhout, waar we ook naast elkaar leven in plaats van met elkaar. In de superdiverse stad ‘blijven we meestal vreemden voor elkaar, maar tegelijk zijn we ook net voldoende vertrouwd met elkaar om samen te leven’, betoogden de sociologen Dirk Geldof en Stijn Oosterlynck op Sociaal.Net. Volstaat dat niet? Moeten we per se streven naar meer cohesie, meer solidariteit?

‘Hoe kunnen we verandering afdwingen als we zo verdeeld blijven?’

Einats repliek, snel en kordaat: ‘Natuurlijk is dat nodig! Als samenleving moeten we reageren. Maar we reageren niet omdat we verdeeld zijn. Om te beginnen zijn we verdeeld in geïsoleerde gezinnen. Dan in gemeenschappen. Vervolgens nog eens tussen mannen en vrouwen. Hoe kunnen we verandering en verbetering afdwingen als we zo verdeeld blijven?’

Einat wijst op noodzaak en urgentie. ‘Veel Molenbekenaars wonen in erbarmelijke omstandigheden. Wanneer de eigenaars uiteindelijk toch hun huizen renoveren, dan worden de bewoners eruit gezet om plaats te maken voor de oprukkende gentrificatie. Jongeren worden voortdurend lastiggevallen door de politie. Het onderwijs marginaliseert hen.’

Ze gaat verder: ‘Vrouwen vol creativiteit en ideeën worden niet geholpen om zakelijke of andere initiatieven te ontplooien. Een aanzienlijke groep mannen voelt zich verloren, onbegrepen door hun steeds mondiger vrouwen en hun onafhankelijk wordende kinderen. Al die groepen ervaren een gebrek aan “erbij horen”. Enkele jongeren waren betrokken bij rellen na de voetbalmatch België-Marokko. Die jongeren zijn kwaad. Kwaad op België. Kwaad over hoe de samenleving hen uitspuwt.’

De theaterzalen uit, de publieke ruimte in

In 2013 was Einat een van de oprichters van State Of The Arts, het open platform dat de structuren van de kunstwereld opnieuw wil verbeelden. Ook toen vond ze het nodig mensen te verenigen, in dat geval binnen een verdeelde kunstwereld. ‘Dat is nog steeds nodig, en ze doen dat goed. Maar ik ben niet meer actief binnen State Of The Arts.’

‘En ik blijf me afvragen,’ vervolgt ze, ‘ “Wat zitten mijn collega’s in theaterzalen en musea te doen?” In de publieke ruimte, daar moeten we zijn! Mensen samenbrengen om dingen te veranderen, dat is wat nodig is, en ik geloof dat kunst dat kan.’

‘Kunst is geen consumptieproduct om van te genieten of bij te huilen. Het is de lijm van de samenleving.’

‘Kunst is geen consumptieproduct om van te genieten of bij te huilen. Het is de lijm van de samenleving. We moeten leren een cultuur van verschil te omarmen, niet een cultuur van ieder in zijn eigen hokje. Kunst moet plekken van ontmoeting en uitwisseling scheppen.’

Als ik doorvraag over hoe dat zou kunnen, heeft Einat een behoorlijk concrete uitleg klaar. ‘Als kunstenaars beschikken we over een arsenaal aan technieken om onderling te communiceren, voorbij de heersende normen en gewoontes. Als je een karakter opbouwt of een scène, dan gebruik je die tools om creatieve alternatieven te bedenken’.

‘Dat mondt uit in een voorstelling waarna de toeschouwers naar huis weerkeren en alles blijft zoals het was. Maar je kunt diezelfde artistieke knowhow aanwenden om in de echte wereld dialoog tot stand te brengen, om samen een andere toekomst, een betere samenleving te bedenken.’

‘Kunst kan een vrijplaats creëren, een ruimte waar we meer durven dan elders. Een plek waar we wie anders is niet mijden, maar opzoeken. Een plek waar alles wat vreemd of ongezien is welkom is. Een plek waar we mogen en durven experimenteren en dromen.’

Wie ben ik?

Als kunstenaar mensen verenigen en sociale transformatie aanwakkeren, dat staat centraal bij deze ondernemende kunstenares, zoveel is duidelijk. Tegelijk roept het vragen op bij Einat. ‘Ik kom aan als vreemde. Ik wil communiceren en samenwerken en ik wil verandering in gang zetten om een rechtvaardiger maatschappij te bouwen. Mijn buren delen die drang niet per se. Ze nestelen zich vaak in hun leven zoals het is en ervaren niet de nood om op de barricades te klimmen. Mag ik dat apathie noemen? Maar wie ben ik om dat te zeggen?’

‘Ik beweeg me in een lunapark vol verrassingen. Ik ontmoet veel schoonheid en beleef geregeld wow-momenten.’

Einat heeft een doel, ze weet waar ze naartoe wil. ‘Soms krijg ik het gevoel dat ik dat opdring aan anderen om me heen. Ik geloof in wat ik doe, maar er bestaan andere meningen. Tegelijk heb ik schrik dat we geen tijd mogen verliezen. De noden zijn urgent. Hoe radicaal moet je zijn te midden van een meerstemmigheid, die meerstemmigheid koesterend? Dat is een paradox waarmee ik worstel.’

Of ze gelooft dat haar projecten op termijn een verschil zullen maken?, wil ik nog weten. ‘Misschien wel, misschien niet. Verandering verloopt langzaam en speelt zich vaak louter op het individuele niveau af. Ik zie mensen uit hun schulp kruipen en zich organiseren. Dat is bemoedigend. Maar de samenleving als geheel? Ik weet het niet.’

Waar blijft ze de energie en de moed halen, zonder te weten of haar inzet structureel zoden aan de dijk zet? ‘Ik beweeg me in een lunapark vol verrassingen. Het is een geweldige manier van in dit leven staan. Ik ontmoet veel schoonheid en beleef geregeld wow-momenten.’

Een korte stilte valt, ze kijkt me aan met grote vraagtekens in die vurige, donkere ogen. ‘En er is altijd hoop, niet? Hoop dat, als je goed doet, het goede dan terrein wint rondom je.’

Deze bijdrage verschijnt vandaag zowel op Sociaal.Net als MO*.