‘Als je aan de kant van de macht staat, schrijf je geen literatuur’

‘Een literaire reis langs de Middellandse Zee’, dat is wat het boeknummer Vrouwelijke Arabische Stemmen van het literaire tijdschrift DW B belooft. Het is de samenwerking tussen curator Sigrid Bousset en de Libanese schrijfster Iman Humaydan. Samen kozen ze 16 literaire teksten uit van de hand van vrouwelijke auteurs uit acht landen, van Marokko tot Syrië. Alle teksten, proza en poëzie, werden geschreven na het uitbreken van de Arabische Lente.

Voor het eerst is op die manier een uitgebreide selectie vrouwelijke Arabische auteurs in het Nederlands beschikbaar. MO* had daarover een gesprek met Iman Humaydan (1956) en de Syrische schrijfster Rosa Yassin Hassan (1974). ‘Wij brengen een nieuwe lichting auteurs aan bod in dit boek. Wij brengen een nieuw verhaal. Het gaat niet alleen over gender, maar het heeft andere dimensies. Door de teksten naar het Nederlands te vertalen, willen we die vrouwelijke stemmen zichtbaar maken.. Want dat gebeurt veel te weinig’, benadrukt Iman Humaydan.

Iman Humaydan is afkomstig uit Libanon en woont sinds 2014 in Parijs. Rosa Yassin Hassan komt uit Syrië en woont sinds 2013 in Duitsland.

Wat is er zo bijzonder aan deze auteurs? Is schrijven na de Arabische Lente anders dan voordien?

Iman Humaydan: Het is te vroeg om te zeggen wat de eigenschappen van de auteurs van na de Arabische Lente precies zijn. Maar we zien meer durf. Het kan zijn dat die er door de Arabische Lente kwam. Ik zie alvast meer directheid en een breuk met het verleden wat de taal betreft. Er is geen terughoudendheid of schuwheid in het gebruik van woorden. De auteurs zijn niet meer voorzichtig. Ze zijn meester over de taal.

Rosa Yassin Hassan: In landen als Egypte, Syrië, Libanon en Irak is een echte literaire revolutie aan de gang. Die begon rond de eeuwwisseling, enkele jaren voor de Arabische Lente. Zo begon de verandering in de vertelstructuur bijvoorbeeld al voor de Arabische Lente, die de vernieuwing nadien alleen hielp verankeren. Er is inderdaad meer durf, dat zie ik bij Syrische vrouwelijke auteurs. Hun manier van schrijven is totaal veranderd. Ze zijn niet bang om thema’s aan te kaarten, of het nu gaat om religie, politiek of seksualiteit.

Iman Humaydan: Er valt ook geen onderscheid meer te maken tussen het politieke standpunt van een auteur en zijn schrijverschap. Auteurs die zich tegen het volk hebben keerden, raakten hun populariteit kwijt. Er gebeurde een soort natuurlijke selectie, zelfs op het vlak van taal. Wie politiek correct is, wordt niet meer gelezen.

Rosa Yassin Hassan: Ik ben het ermee eens dat er geen onderscheid valt te maken tussen de auteur en zijn politiek standpunt, maar dat is niet nieuw. Alleen kwam dit vroeger minder aan de oppervlakte. Nu is dat zichtbaar. Er is inderdaad een selectie gebeurd dankzij de opstanden.

Als je schrijft, schrijf je over de intieme geschiedenis van mensen, over hun geheimen. Je schrijft de mensen. Maar hoe kan je dat doen als je aan de kant van de macht staat en niet aan die van het volk? Hoe kan je mensen begrijpen als jij vindt dat de macht gelijk heeft? Als je aan de kant van de macht staat, schrijf je geen literatuur. Je schrijft geen parallelle geschiedenis, maar die van de overwinnaar.

‘Ik vraag een schrijver niet om tegen het regime te zijn, maar oprecht te zijn in zijn schrijverschap.’

Dat wil niet zeggen dat ik van een schrijver verwacht een activist te zijn. Dat is iets totaal anders. Ik verwacht dat hij onafhankelijk is van de macht. Gelijk welke macht, of het nu sociale, politieke of zelfs culturele macht is. Anders is hij niet vrij. En als hij niet vrij is, kan hij niet creëren. Ik vraag niet aan de schrijver om tegen het regime te zijn. Ik vraag hem om oprecht te zijn in zijn schrijverschap.

‘Dit is een nieuwe revolutie’

Jullie zeggen dat er niet alleen inhoudelijk maar ook kwantitatief een sprong is in literaire productie?

Iman Humaydan: Dat komt omdat er meer ruimte is om je uit te drukken, ondanks de repressie. De Arabische Lente heeft iets gebroken: het geheim van de macht is gebroken. Als er geen Arabische Lente was geweest, zou er geen graffiti zijn in Egypte, Syrië en Libanon.

Sinds 17 november is er in Libanon niemand nog die zegt: ‘Zijne hoogheid de minister’ of ‘Essayed (de heer) Hassan Nasrallah’. Nu zeggen ze Hassan. Deze revolutie kan afgebroken worden en mislukken, mensen kunnen sterven, maar op het vlak van uiting is er verandering. Niet alleen de taal, maar ook de referenties, betekenissen en concepten zijn afgebroken. Er is een opeenstapeling van ervaringen en die kunnen onmogelijk verdwijnen.

Aan wie zegt dat dit geen revolutie is, zeg ik: ‘Hou uw mond! Dit is een nieuwe revolutie, dit is een nieuwe vorm van revolutie’. Vroeger, als een nieuwe dichter verscheen, schreef het tijdschrift Shi’r (wat ‘poëzie’ betekent, red.) dat hij geen dichter was. Daarna werd hij hun referentie.

Rosa Yassin Hassan: Vroeger was een auteur gebonden aan een literaire school. Er was het socialistische realisme, het existentialisme, het communisme…. Auteurs schreven vanuit een bepaalde ideologie. Nu is dat anders. Als mijn personage geen arbeider is, betekent dat niet dat ik niet voor het volk ben. Ideologieën zijn afgebroken en nieuwe vertel- en denkstructuren zijn opgedoken. Daar hou ik van.

Jullie zeggen dat wat er nu aan de hand is, een echte revolutie is. Maar wat vaak wordt gezegd is dat de opstandelingen geen alternatief bieden. Ze hebben geen concreet project.

Rosa Yassin Hassan: Stond er een alternatief klaar, dan konden we vaarwel zeggen aan verandering. Ik wil een persoon niet door een andere persoon vervangen, een naam door een andere naam of een regering door een andere regering. Wij willen de structuur van de politiek, de structuur van de maatschappij veranderen. Dat is nu bezig is en gebeurt niet van vandaag op morgen. Dat is altijd zo geweest. Diepe veranderingen vragen tijd. Dat is iets voor de toekomst. We bouwen nu aan de toekomst.

‘Diepe veranderingen vragen tijd. Dat is iets voor de toekomst. We bouwen nu aan de toekomst.’

Alle lagen van de bevolking namen deel in alle Arabische revoluties. En die revoluties gingen gepaard met een literaire revolutie, een artistieke revolutie en een maatschappelijke revolutie. Het is ook een genderrevolutie. Zo kwamen in Syrië, op plaatsen waar de vrouwen nauwelijks buitenkwamen, vrouwen deel aan de betogingen.

Iman Humaydan: U zegt dat er geen nieuw project is, maar welk land laat een nieuw project toe? Om een project te hebben, heb je een proces nodig. Tenzij je naar de wapens grijpt, en dat willen de mensen niet. In Libanon staan ze al 42 weken op straat en de reden waarom ze niet naar de wapens grijpen, is omdat er vrouwen zijn. De vrouw wil geen bloed. Wij zagen te veel bloed vloeien in het verleden, en de vrouw wil een andere politieke relatie.

Roza Yassin Hassan: Ik hou mijn hart vast voor Libanon. Want in Syrië bleef de revolutie één jaar lang vreedzaam, ondanks het feit dat mensen op straat werden gedood. Vrouwen maakten deel uit van de revolutie, maar dat heeft geweld niet kunnen tegengehouden.

Iman Humaydan: Het is belangrijk om de rol van de vrouw te benadrukken. Toen de Libanese president aan de betogers vroeg waar hun leider was om met hem te spreken, schrijven mensen op de muren: ‘Ik ben de leider van de revolutie’, ‘Ik ben de leidster van de revolutie’. Maar de ‘s’ in het woord ‘leidster’ werd op sommige plaatsen weggeveegd. Verwijderd door mensen die aan de revolutie meedoen.

De revolutie is geen zwart-witverhaal. Niet alles wat revolutie is, is goed en niet alles wat er geen deel van uitmaakt, slecht. Ook dat is een proces, daarom is het belangrijk om een stem te geven aan de vrouwen.

De zonde van de schrijver

Jullie verlieten elk jullie land, welk effect had dat op jullie schrijverschap? Wat is er precies veranderd?

Rosa Yassin Hassan: Zoals honderden en duizenden Syrische schrijvers en kunstenaars leef ik sinds 2013 in ballingschap. Dat is een extreem moeilijke ervaring. Je verliest je vaderland en ziet het 8 jaar lang verder wegzinken in oorlog zonder dat je iets kunt doen. Schrijven in ballingschap was aanvankelijk een manier om voor mijn zonde te boeten. De zonde van diegene die zichzelf redde en anderen liet doodgaan. Als een soort schuldverlossing. Ik schreef over mensen die ik in Syrië kende om op die manier ik iets voor hen terug te doen. Mijn roman Diegenen die geraakt werden door tovenarij, gaat over de revolutie. Ik schreef over gebeurtenissen tussen 2011 en 2013. Dat schrijven was opnieuw beleven en dat was hard en pijnlijk.

‘Schrijven in ballingschap was aanvankelijk een manier om voor mijn zonde te boeten. De zonde van diegene die zichzelf redde en anderen liet doodgaan.’

Daarna kwam de ineenstorting. Ik kon schrijven, noch werken. Als je onder een dictatuur leeft, leer je om flexibel te zijn. Als je niet flexibel bent, kun je niet leven. Je loopt over een mijnenveld waar je de macht moet ontwijken. Ik kon niet terug maar ik aanvaardde mijn ballingschap niet. Eerst was er die ontkenning, alsof ik nog in Syrië leefde.Ik ontweek mijn ballingschap. Ik besef nog maar pas dat ik in ballingschap leef en dit de realiteit is.

Nu probeer ik als Syrische schrijfster in Duitsland uit de twee ervaringen uit te putten en een soort brug te zijn tussen de twee culturen. Of dat lukt weet ik niet. Het is niet makkelijk en vraagt tijd. Ik schrijf nog maar een jaar over zaken die zich in Duitsland afspelen.

Iman Humaydan: Ik ben niet in ballingschap want ik ga regelmatig naar Libanon. Ik verliet Libanon pas echt in 2014 toen ik de hoop op beterschap opgaf. Mijn laatste roman schreef ik hier (in Parijs, waar ze woont, red.). Ik voel dat ik vrijer ben in de omgang met taal. Ik heb meer vrijheid. Maar is het de verandering van de plaats of mijn maturiteit? Ik weet het niet. Misschien zijn het de twee. Op een plaats schrijven waar de mensen je taal niet begrijpen, geeft je ook een gevoel van macht, macht over de omgeving wiens taal jij wel begrijpt maar zij de jouwe niet.

Er is ook de afstand met mijn land en met het geheugen. Omdat ik in Europa leef, is Europa een deel van mijn roman geworden. Ik kan niet alleen over Beiroet schrijven. In mijn roman is mijn hoofdpersonage een Fransman die naar Beiroet gaat. Ik heb nog altijd de neiging om van Beiroet het centrum van de wereld te maken.

Deel van een humane machine

Als jullie schrijven, voor welke lezer schrijven jullie dan? Is er op dat vlak iets veranderd? Of denken jullie helemaal niet aan de lezer bij het schrijven?

Iman Humaydan: Als je schrijft, wil dat zeggen dat je een boodschap hebt die je wil overbrengen. Dat heeft effect op je taalgebruik. Ik schrijf bijvoorbeeld het woord ‘jood’ nooit in een negatieve betekenis. Ik ben tegen zionisme maar niet tegen joden. In Libanon maken ze dat onderscheid niet. Ik hou rekening met de lezer in Frankrijk. Wanneer je in een taal schrijft die in andere talen wordt gelezen, maak je deel uit van een humane machine en wordt je boodschap humanistisch.

‘Ik schrijf het woord “jood” nooit in een negatieve betekenis. Ik ben tegen zionisme, maar niet tegen joden.’

Rosa Yassin Hassan: De lezer die ik in mijn hoofd heb, is een kompaan. Ik ben tegen uitleg in literatuur. Iets uitleggen is de dood voor de literaire tekst. De lezer is intelligent en we gaan hand in hand in de reis van het schrijven. De lezer schrijft de tekst opnieuw door zijn lezen. Hij is open en rebels. Hij hoeft het niet met mij eens te zijn, maar hij aanvaardt wel het stellen van vragen en het doorbreken van clichés.

Wat heeft ballingschap aan uw schrijverschap toegevoegd?

Rosa Yassin Hassan: Veel. Als je je binnen de cirkel bevindt, schrijf je dingen waarvan je denkt dat ze vanzelfsprekend zijn. Maar wanneer je naar het buitenland gaat, ontdek je dat het geen vanzelfsprekendheden meer zijn. Het zijn eigenschappen van je omgeving, van je milieu. Het zijn details in je cultuur. Door mijn ballingschap begon ik naar mezelf te kijken door de bril van de anderen. Ik begin details te zien die vroeger mijn aandacht niet trokken, en die heel belangrijk zijn in mijn cultuur.

Er zijn bij de westerse lezer heel veel vooroordelen over de mensen in de Arabische wereld, en omgekeerd ook. Ondanks het feit dat we heel veel weten over het Westen en dat er de voorbije veertig jaar heel veel naar het Arabisch werd vertaald, is leven in een samenleving toch iets anders dan over die samenleving lezen. Ik ontdekte hoe groot de vooroordelen zijn die zij over ons en die wij over hen hebben, en hoe belachelijk ze zijn. Als schrijvers in ballingschap kunnen we een brug zijn tussen Arabische en de westerse culturen. Dat is belangrijk. Ballingschap deed me dit inzien. Ik kan een brug zijn en tegelijkertijd vernieuwing brengen in de Arabische literatuur.

‘Leven in een samenleving is toch anders dan over die samenleving lezen.’

Iman Humaydan: Rosa en twee andere auteurs uit het boek, Iman Mersal en Ibtisam Azem, leven in het buitenland. Al de rest zijn auteurs die in hun eigen land leven. Ik durf zeggen dat je merkt wie wel en wie niet in het buitenland leeft. Dat kan ook niet anders. Er is een nieuwe dimensie die een auteur die van binnenuit schrijft niet heeft. Omgekeerd hebben de auteurs die in hun eigen land zijn andere troeven. Ze maken de verandering mee en hebben meer weet van details. Als auteur wil ik ook beïnvloed worden door mijn nieuwe omgeving. Dat is een meerwaarde.

Het boeknummer ‘Vrouwelijke Arabische Stemmen’ is te koop aan 15 euro via www.dwb.be