Klimaatactivist Mark Lynas: ‘Het is nooit te laat (maar uitstel is geen optie)’

Iedere graad telt. In een herwerkte versie van zijn boek Zes graden beschrijft de Britse auteur, journalist en milieubeschermer Mark Lynas wat iedere graad meer voor het leven op aarde betekent. ‘De toekomst ligt niet vast, maar het is goed te weten voor welke toekomst we kiezen.’

Maandenlang omringde Mark Lynas zich met klimaatrapporten en wetenschappelijke studies om eruit te filteren wat iedere graad extra opwarming doet met het leven en de wereld. Als een hedendaagse Dante daalde hij met iedere graad erbij verder af in de hel van een hetere, drogere en woestere aarde. Toch waren er ook gebeurtenissen die hem verbaasden. Dat voor het tweede jaar op rij het vuur over Siberië zou razen, bijvoorbeeld. Of de toenemende snelheid waarmee het Arctische zeeijs afkalft.

Het is de rode draad door Zes graden. Wat in de eerste editie van het boek, die Lynas in 2008 publiceerde, nog toekomstscenario’s waren, is ondertussen realiteit geworden. Bovendien ontvouwt de werkelijkheid van klimaatverandering zich steeds sneller, heviger en onverwachter dan voorspeld in de modellen.

‘Modellen van wetenschappers zijn bijzonder accuraat, maar de precieze gevolgen ogen op papier al eens minder dramatisch dan in werkeijkheid.’

‘Dat is me opgevallen bij het schrijven. De modellen zijn bijzonder accuraat in algemene trends. Wetenschappers weten exact tot welke temperatuurstijging een bepaalde hoeveelheid CO2 in de atmosfeer leidt. Maar de precieze gevolgen van die koolstofophoping worden al eens onderschat. Of ogen op papier minder dramatisch dan in werkelijkheid. Het klimaatsysteem blijkt uiterst gevoelig voor minimale wijzigingen. Ik zal 12 juli 2012 nooit vergeten. Het is de dag waarop het voor het eerst in de geschiedenis van de moderne mens dooide op de top van de Groenlandse ijskap. De snelheid van dat smeltende ijs, was in geen enkel model terug te vinden.’

‘Roltrap naar uitsterven’

Groene sneeuw op Antarctica, roze sneeuw in de Alpen, slinkende gletsjers, Danteske bosbranden, weerkerende droogte, geblokkeerde weersystemen. We leven ondertussen in een wereld die gemiddeld 1,1 graad warmer is dan de wereld die onze ouders, grootouders en betovergrootouders hebben gekend. Kinderen geboren na 2012 hebben volgens een recent artikel in Nature Climate Change geen dag meegemaakt zonder dat de vingerafdrukken van klimaatverandering zich in weerfenomenen aftekenden. Soms minimaal en amper waarneembaar als de kabbelende overstromingen op warme zomerdagen in Florida, soms indrukwekkend als orkanen die halve steden en hele eilanden verwoesten.

Minder zichtbaar is de ‘biologische uitwissing’ die om ons heen plaatsvindt. Diersoorten verdwijnen. Zeegras onder de waterspiegel sterft af. De kelpwouden kreunen onder de hittegolven in de oceaan. Rond Chesapeake Bay in de Verenigde Staten staat een groot spookbos. Bomen die stierven door de stijgende zeespiegel die zout water landinwaarts stuwt. ‘De geografische leefgebieden zijn nu al zeventien kilometer poolwaarts en elf meter bergopwaarts verplaatst’, schrijft Lynas in Zes graden. Hij noemt het ‘de roltrap naar uitsterven.’ De ruimte om te verhuizen, is niet eindeloos rekbaar.

‘Een mens mag gerust rouwen om het verlies van natuurlijke schoonheid.’

‘Een mens mag daar gerust om rouwen’, voegt hij eraan toe. ‘Zelfs als we erin slagen de opwarming tot 1,5 graad te beperken, zullen de koraalriffen grotendeels verbleken en verbrokkelen. Een deel van de gletsjers is niet te redden. Soorten die te specifiek zijn om zich aan te passen, die misschien niet eens ontdekt zijn, zullen verdwijnen. We zijn bezig prachtige en onvervangbare ecosystemen te verliezen en ja, dat is erg treurig voor al wie zich daar bewust van is.’

Bewustzijn aanwakkeren. Realiteitszin prikkelen. De enorme schaal schetsen van de noodzakelijke ombouw van alle menselijke activiteiten. Dat is wat Lynas met Zes graden wil bereiken. Omdat, meent hij, we allemaal aan een of andere vorm van ontkenning lijden. Ofwel wuiven we de ernst van de situatie weg met een geloof in technologische wonderen.

Blinde vlekken

‘ “Ach, we passen ons wel aan aan een wereld van 3 graden”, hoor ik wel vaker. We bouwen zeeweringen, we ontwikkeling genetisch gemodificeerde gewassen die tegen droogte en verzilting kunnen, we zuigen de CO2 gewoon uit de atmosfeer. Prima. Lees even hoofdstuk drie over die wereld die drie graden warmer is en bedenk dan of die schijnbaar simpele oplossingen zullen volstaan? Een wereld van drie graden is een wereld waarin bepaalde delen eenvoudigweg onbewoonbaar worden voor de mens. Omdat het tijdens langere periodes zo warm zal zijn dat we niet meer kunnen afkoelen en we oververhit geraken. Het is een wereld waarin de kans groot is dat het regenwoud als waterregulerend systeem in elkaar stuikt. Het is een wereld waarin diersoorten massaal uitsterven.’

Klimaatactivisten beseffen de ernst van de situatie maar onderschatten vaak de grootschaligheid van de noodzakelijk omslag.

Ook klimaatactivisten hebben hun blinde vlekken, stelt Lynas. Ze beseffen wel de ernst van de situatie, maar onderschatten regelmatig de grootschaligheid waarmee we bestaande energie- en transportsystemen moeten vervangen. Het is nochtans zuivere wiskunde. Alles wordt bepaald door het koolstofbudget. ‘Sinds de industriële revolutie hebben we 2 biljoen ton CO2 in het planetaire systeem gedumpt. Als we het klimaatakkoord van Parijs ernstig nemen, rest ons wereldwijd nog 420 miljard ton die we mogen uitstoten. Iedere ton meer, lijdt tot meer opwarming.’

‘Alle huidige fossiele energiecentrales, industriële complexen, auto’s, vrachtwagens, vliegtuigen en schepen zijn voldoende om dwars door die temperatuurdoelstellingen te breken. Als we daarbovenop ook bouwen wat nu al in de pijpleiding zit, komen we aan 846 miljard ton. Het dubbele van wat we nog kunnen uitstoten volgens het klimaatakkoord. In de echte wereld betekent dit, dat als we Parijs ernstig nemen, het niet alleen volstaat te schrappen wat al op tafel ligt, maar er ook een concreet afkoppelingsplan nodig is. Puur natuurkundig is het eenvoudig: om 1,5 graad te halen, moeten we hier en nu stoppen met de verkoop van wagens op fossiele brandstoffen, van stookolie- en gasketels en moeten alle fossiele centrales binnen de tien jaar stilgelegd worden.’

Open geest

Hij zwijgt even om de cijfers te laten bezinken. ‘Dat is de omvang van de taak. Die is ongezien in de menselijke geschiedenis. Fossiele brandstoffen zijn de ruggengraat van onze samenleving en nu moeten we ervoor zorgen dat we die samenleving overeind houden terwijl we die ruggengraat transplanteren. Je kunt broeikasgassen niet zo maar verbieden zoals we met CFK’s hebben gedaan om het gat in de ozonlaag te dichten. Dit raakt aan de kern van ons moderne bestaan.’

Het is de reden waarom Lynas pleit voor “een open geest”. ‘Aan mijn vrienden de technofixers zeg ik: nee, zwaveldeeltjes in de atmosfeer pompen zal ons niet helpen en om koolstof uit de lucht te halen, heb je zo veel energie nodig dat ik niet zie hoe het ooit zal gebeuren op de schaal die nodig is. Maar aan mijn vrienden van de groene beweging zeg ik ook: bekijk alle oplossingen en laat je niet leiden door ideologische voorafnames. Nucleaire energie is koolstofarm. Waarom die zo maar van tafel vegen? Climate emergency is niet zo maar een hashtag. Het is de wereld waarin we leven. Er is niet een oplossing, maar we kunnen ook niet altijd selectief zijn in de mogelijke oplossingen.’

‘BP, Shell, Exxon zullen ons niet de weg wijzen naar een groene energietoekomst. Ze kunnen enkel in de weg staan.’

Ongetwijfeld, antwoord ik, maar ik leg er even twee andere cijfers naast. 137 miljard dollar. Zo veel pompen de landen van de Europese Unie jaarlijks in subsidies aan fossiele brandstoffen. Ondertussen is in de boekhouding van de economische herstelplannen van de twintig rijkste industrielanden zo’n 120 miljard dollar ingeschreven als steun aan de fossiele industrie. Het is belangrijk om met een open geest naar oplossingen te kijken, maar is het niet minstens zo belangrijk de tegenkrachten te benoemen?

‘Absoluut. BP, Exxon, Shell zullen ons niet de weg wijzen naar een groenere energietoekomst. Ze kunnen enkel in de weg lopen en hun macht gebruiken zo lang ze die hebben. Daar zijn ze erg goed in.’

‘Toch put ik hoop uit de pandemie die we nu beleven. Natuurlijk hebben we nood aan groene herstelplannen waarin ecologie en economie samengaan. Het is de enige weg vooruit. Ondertussen hebben mensen ook ervaren hoeveel vervuilde lucht we dagdagelijks produceren. Niet alleen onze fabrieken, maar evengoed onze eigen auto’s. Door de lockdown hebben we een glimp opgevangen van een wereld waarin natuur belangrijker is, waarin we ons anders verplaatsen, waarin menselijke warmte meer gemist werd dan nieuwe spullen.’

Lees ook

‘We hebben een economie van de zorg nodig. Zorg voor mens en planeet’

Er is altijd de keuze

Moeten we hopen of vrezen? Of vormt angst de kern van de hoop en is het noodzakelijk om op de ernst van de situatie te hameren? Reageren we als soort pas als ons leven echt in gevaar is? En hoe komt het dat we honderdduizend doden door COVID-19 onaanvaardbaar vinden, maar zonder verpinken toelaten dat er zonder doortastende actie veel meer mensen zullen sterven aan klimaatverandering? Het zijn vragen die rondzoemen binnen de bredere klimaatbeweging, en waar Lynas ook rond cirkelt in Zes graden. Wat raakt mensen? Beelden van chaos en verwoesting of ruwe schetsen van een betere toekomst?

‘Zes graden is het allebei’, meent Lynas. ‘Door graad per graad de effecten in de werkelijke wereld duidelijk te maken, vertel ik niet wat er zal gebeuren, maar laat ik wel zien welke toekomst er hoort bij langer of minder lang wachten met het terugdringen van onze emissies. Stap voor stap daal je af in een nachtmerrie. Bij een opwarming van twee graden zijn we onze koraalriffen kwijt en komt het regenwoud onder druk te staan. Bij vier graden stevenen we af op een ineenstorting van het menselijke samenleven en zullen levenssoorten aan een recordtempo uitsterven.’

Iedere fractie van een graad opwarming die we kunnen vermijden, is winst. Voor de samenleving, voor de natuur, voor de economie.

‘Maar we hebben altijd de keuze. Het is nooit te laat. Al is uitstel geen optie willen we een leefbare toekomst garanderen. Iedere fractie van een graad opwarming die we kunnen vermijden, is winst. Voor de samenleving, voor de natuur, voor de economie. Precies omdat, zoals ik in het boek beschrijf, iedere fractie van een opwarming een effect heeft in de echte wereld en voor het voortbestaan van tal van soorten. Het is goed om te weten wat we dreigen te verliezen en wat de omslagpunten zijn. Het afsmelten van de ijskap van Groenland is er zo een. Evengoed de verdroging van het Amazonewoud.’

Not doomed

‘Maar het is ook goed om te weten dat we nog niet verloren zijn. We’re not doomed. We hebben nog niet alle fossiele brandstoffen opgepompt en verstookt. We kunnen beslissen om ze in de grond te laten. In die zin ben ik, vreemd genoeg, hoopvoller dan ik in 2007 was bij de eerste versie van Zes graden. Toen was ik ervan overtuigd dat we afstevenden op een opwarming van 6 graden, dat de aarde in Venus zou veranderen binnen dit en zo veel honderden jaren. Er was nog geen klimaatakkoord van Parijs, de bewustwording was veel minder breed, en men had het vooral over individuele acties of gedragswijzigingen.’

‘Het klopt dat we sinds het eerste klimaatoverleg in 1990 meer broeikasgassen hebben uitgestoten dan in de hele periode ervoor. Het klopt ook dat de cumulatie van CO2 in de atmosfeer nog steeds versnelt. Maar het activisme, zeker onder jongeren, is ook gegroeid. Mijn dertienjarige dochter is een klimaatactiviste. Ze hebben het niet over individuele acties, ze hebben het over collectief handelen. Bovendien is onze kennis verbreed. We weten dat ruimte geven aan de natuur ons helpt om klimaatschokken op te vangen. We weten dat een ton uitgestoten CO2 drie vierkante meter Arctisch ijs doet smelten.’

‘Je kunt zeggen: ja, maar we handelen er niet naar.’

Hij lacht.

‘We zijn er inderdaad nog niet in geslaagd de menselijke dwaasheid in de klimaatmodellen te integreren.’