Mandela was niet de Grote Redder, vond hij zelf

Nelson Mandela zat 27 jaar gevangen voor zijn strijd tegen het Apartheidsregime in Zuid-Afrika. In 1993 ontving hij de Nobelprijs voor de Vrede. Een jaar later werd hij de eerste democratisch verkozen president in Zuid-Afrika. De Lange weg beschreef reeds zijn leven van jongeman tot gevangenschap. Dit boek, dat in het Engels de ondertitel Dare not linger kreeg en in de Nederlandse vertaling Bij de vrijheid begint het pas, is het vervolg hierop.

Mandla Langa: Mijn uitgevers hadden de rechten op Mandela’s manuscript en hebben mij gevraagd of ik het wilde bewerken. Waarom ik? Misschien omdat ik al drie romans had geschreven, die inzoomden op Zuid-Afrikaanse issues. En bovendien had ik zelf deel uitgemaakt van het ANC, was getraind als guerrilla en dus goed geplaatst om de politiek van het ANC te begrijpen.

De schrijver Mandla Langa (1950), geboren in Durban, Zuid-Afrika, bewerkte het manuscript en kreeg toegang tot de archieven. Langa is schrijver en werkte ook als columnist voor onder meer de Sunday Independent en The Nation.

Mandela’s laatste weduwe, Graça Machel, schreef een kort voorwoord. Zij verklapt hoe haar meer dan tachtigjarige echtgenoot aan het manuscript bleef vijlen en schaven. ‘Ongeveer vier jaar lang nam het project een dominante plaats in in zijn leven en in dat van de mensen die hem na stonden. Hij schreef heel nauwgezet, met zijn vulpen of balpen, en wachtte op commentaar van vertrouwde metgezellen, waarna hij de tekst net zo lang bleef herschrijven tot hij vond dat hij aan het volgende hoofdstuk of gedeelte verder kon gaan. (…) In de laatste jaren van zijn leven sprak hij er vaak over, bezorgd omdat hij wel aan deze taak was begonnen, maar haar niet had afgemaakt.’

Dit postume werk leest niet altijd als een autobiografie. Mandela wordt in dit boek soms onrechtstreeks geciteerd, ingeleid met “hij zegt dat” of “hij schrijft dat”.

Mandla Langa: Dat is maar een halve lezing van dit boek. Wanneer men mij aanzocht, heeft men mij op het hart gedrukt dat ik Mandela’s stem duidelijk zou laten weerklinken. Mandela componeerde het lied. Ik heb voor de instrumenten gezorgd en achtergrondstemmen toegevoegd, zodat zijn aria goed te horen is. Ik heb ook met Graça Machel gesproken, zijn weduwe, die de tekst verrijkt heeft met materiaal dat nog nooit gezien of gehoord is. Ik heb nauw samengewerkt met Mandela’s voormalige adviseurs, en ik wou vooral dat het boek geen hagiografie werd.

Toch wordt bij een eerste lezing duidelijk dat deze postume autobiografie ook gericht is aan het adres van critici die na Mandela’s dood zijn nalatenschap in vraag stelden. Zo vonden die dat hij zich te laks en vriendelijk had opgesteld toen hij met de blanke minderheid over de voorwaarden onderhandelde voor hun machtsovergave. Aan economische privileges werd bijvoorbeeld weinig of niet geraakt. Die zachte aanpak wordt gelijk verdedigd in De Presidentiële Jaren.

Heeft u dit boek ook geschreven als een antwoord op de harde kritieken na Madiba’s overlijden?

Mandla Langa: Het is geen zelfverdediging geworden, dat niet, want Mandela kon natuurlijk niet meer voor zichzelf spreken. Wel vond ik het nodig de puntjes op de i te zetten. Het is een beetje makkelijk om vandaag, 23 jaar na de uitbouw van een democratische regering in Zuid-Afrika, terug te kijken. Mensen doen te vaak aan revisionisme, of zoals lui die een voetbalmatch bekijken, beweren dat zij het beter hadden gekund. Mandela heeft zich beholpen met de wapens die hij indertijd ter beschikking had. En met die wapens heeft hij veel verwezenlijkt dat anderen nooit voor mekaar hadden gekregen: de uitbouw van een stabiele maatschappij, een samenleving die de rechtsstaat en andere vrijheden hoog in het vaandel draagt.

Wat leren we uit deze tweede autobiografie dat we nog niet wisten?

Hij wilde dat de zieke Mobutu waardig zou sterven

Mandla Langa: Mandela’s koppigheid komt sterk uit de verf. We hebben vaak gehoord over Mandela de Grote Verzoener, maar meestal weet niemand hoe hij dat precies heeft aangepakt. En dit boek geeft daarin inkijk. Je ziet dat hij vaak handelde tegen het advies in van zijn eigen politieke beweging, die liever wou dat hij zich met andere dingen bezighield.

Je leest over zijn pogingen om Pik Botha en Constand Viljoen te ontmoeten, met de bedoeling de weerstand te breken van de Afrikaner generaals. Wat ook nooit eerder beschreven werd, is de manier waarop hij zich heeft persoonlijk heeft gemoeid met de problemen in DR Congo. Hij heeft zoveel mogelijk tijd gespendeerd met Mobutu, om hem afstand te doen nemen van de macht in Congo. Mandela wilde dat Mobutu, die toen al ziek was, in waardigheid zou sterven, buiten de schijnwerpers.

Heeft hij Mobutu kunnen overtuigen?

Mandla Langa: Ja, hij heeft hem overtuigd dat de krachten die Mobutu weg wilden, veel sterker waren. Een ander voorbeeld. Om de no-fly-zone te doorbreken waarmee Kadhafi opgescheept zat, na de Lockerbie-aanslag, is Mandela vanuit Tunis door de woestijn naar Tripoli gereisd en heeft de leider ertoe gebracht de roadmap van de Verenigde Naties te aanvaarden. De Amerikanen waren van plan Kadhafi te vernederen met een schijnproces tegen de betrokkenen.

Spreekt Mandela ook over zijn nederlagen en teleurstellingen? Zoals toen de Nigeriaanse activist Ken Saro-Wiwa werd terechtgesteld, ondanks Mandela’s pogingen dat te verhinderen.

Mandla Langa: Hij spreekt daarover. Mandela zag zichzelf nooit als de grote redder. Hij zag zich als iemand die mensen wilde helpen om de situatie boven te komen. Hij wilde mensen overhalen om diep in zichzelf te reiken en daar te vinden wat hen goed maakte.

Mandela was goedlachs en warm, maar gaf zich zelden bloot.

‘Stuur er iemand op uit om te checken of je vrouw geen ander heeft’

Mandla Langa: Dat klopt. Mandela gaf zich zelden bloot, tenzij hij met vrienden was of mensen die hij vertrouwde. Dan kon hij grapjes maken. Hij kon heel spontaan uit de hoek komen.

Zo zei hij tegen ANC-leden die na jaren terugkwamen uit ballingschap, dat ze best iemand vooruit stuurden om te zien of hun huisgezin nog steeds hetzelfde was, en of de vrouw met wie ze ooit getrouwd waren, geen ander had. Tegen een ANC-leider die opgaf over zijn militaire training in China, zei hij: ‘Welaan, bewijs maar ’s hoe sterk je bent. Doe ’s zeventig push-ups’.

Hoe diep durfde hij nu in zichzelf te graven?

Mandla Langa: In dit boek spreekt hij over het feit dat zijn familie erg heeft geleden tijdens zijn gevangenschap. Dat heeft hem veel verdriet gedaan. En eens op vrije voeten wilde hij zo graag een betere vader zijn, vaderlijke gestes doen, maar de taken die hem wachtten, hebben dat onmogelijk gemaakt. Die pijn vind je zeker terug. Hij uitte ook zijn vrees, tijdens de vijftigste verjaardag van het ANC, dat zijn nalatenschap te lijden zou krijgen.

Waarom moeten we dit boek vandaag nog lezen?

Mandla Langa: We leven in een wereld met problemen, die dikwijls voortkomen uit een gebrek aan gezaghebbende stemmen. Begrijp mij niet verkeerd. Ik pleit niet voor een autoritaire aanpak. Er is gewoon geen visie of leiderschap dat nog gezag inboezemt. Multilaterale organisaties lijden aan bloedarmoede, en Mandela heeft altijd gepoogd om de Verenigde Naties, de Afrikaanse Unie en andere instellingen meer slagkracht te geven, ter wille van een coherente oplossing voor conflicten.

Vandaag wil men meteen vechten als er een probleem opduikt, of men dreigt ermee een knop in te drukken die de wereld naar de verdoemenis helpt. Mandela liet ons voorbij de basale instincten kijken en appelleerde aan het goede in ieder van ons.

Is dit het laatste boek?

Mandla Langa: Er is nog materiaal over en er zit nog één boekje aan te komen, met Mandela’s principes inzake leiderschap.

Er was toch al zo’n boek, over Mandela’s lessen in leiderschap?!

Mandla Langa: Oh ja, maar dit zal heel anders zijn. En beter! (lacht)

De Nederlandse uitgave De Presidentiële Jaren. Bij de vrijheid begint het pas van Nelson Mandela en Mandla Langa is verschenen bij Atlas/Contact, telt ruim 300 bladzijden zonder bijlagen en kost 24,99 euro.