Mensenrechtenverdediger over Mexicaanse spiraal van geweld: ‘Mogelijk tot 400.000 verdwijningen’

Het was een zeer bloedige aanloop naar de meest recente verkiezingen in Mexico begin juni. Zeker 91 kandidaten werden gedood. Mensenrechtenactivist David Jiménez (26) weet als geen ander wat de risico’s zijn. Hij verblijft enkele maanden in Europa, om tot rust te komen, maar vooral, om internationale actie te vragen. ‘Want het geweld is sterk verweven. Drugskartels, politie, het leger en de politiek, ze zijn allemaal verantwoordelijk voor de gruweldaden.’

Op 6 juni vonden in Mexico grootschalige verkiezingen plaats. In het parlement werden 500 zetels verdeeld en in totaal worden zo’n 20.000 politieke posten door het hele land herverdeeld.

De aanloop naar die verkiezingen was bijzonder bloedig. Zeker 91 kandidaten werden tijdens de campagne op weg naar de lokale, regionale en federale verkiezingen van het leven beroofd. Zo’n zestig kandidaten trokken zich terug. Het geweld reikte zelfs tot in de stembureaus. Een granaat werd een stembureau ingegooid. Elders was dat zelfs een afgehakt hoofd. Beiden gebeurden door onbekende mannen.

De verkiezingen werden gezien als tussentijdse peiling van de populariteit van zittend president Andres Manuel López Obrador (ook gekend als ‘AMLO’). Die werd in 2018 verkozen. Daarnaast golden de verkiezingen als een soort referendum voor zijn beoogde hervormingsagenda.

De verkiezingsuitslag laat zien dat AMLO’s partij, Morena, in het parlement in het zadel blijft. Toch verliest het er de tweederdemeerderheid. Die was nodig om de geplande wetgevende en constitutionele hervormingen door te voeren. Wat de gourverneursverkiezingen betreft won Morena ze in 11 van de 15 staten waar ze gehouden werden.

De steun voor Morena lijkt deels gebaseerd op het sociale beleid van de links-populistische president. Het waren zijn sociale plannen, in combinatie met de belofte om corruptie en geweld aan te pakken, die ervoor zorgden dat hij in 2018 verkozen werd. ‘Geen kogels maar knuffels’ klonk zijn campagne toen, waarmee hij zei een andere aanpak te willen hanteren tegen drugskartels.

Dat staat in schril contract met het geweld waarmee de aanloop van deze verkiezingen gepaard gingen. Des te opvallender zijn de nog steeds vele stemmen voor AMLO en Morena.

‘Zo anders zijn AMLO en zijn partij Morena niet. Eenmaal aan de macht werd dat duidelijk.’

‘De partij heeft nog steeds een sterke achterban’, zegt de 26-jarige Mexicaanse mensenrechtenverdediger David Jiménez. ‘Vooral in 2018 was de steun voor AMLO heel groot. Hij kwam met mooie beloften en zou het helemaal anders doen. Mensen dachten, en sommigen denken nog steeds, dat zijn partij anders is en het corruptie zou oplossen.’

‘Ook ik geloofde in deze president. Vooral toen hij zei dat de zoektocht naar vermiste personen zijn prioriteit zou worden. Maar eerlijk: zo anders is Morena niet. Eenmaal aan de macht werd dat duidelijk. En AMLO is hetzelfde type politicus, alleen met een andere politieke kleur.’

AMLO is niet blind voor de kritiek op het falen van zijn regering. Hij komt geregeld met ‘onthullingen’ van corruptiezaken. Daarmee wil hij bewijzen dat zijn strijd tegen cliëntelisme en straffeloosheid een prioriteit is.

Recordcijfers

Inderdaad, op lokaal niveau wordt corruptie blootgelegd, zegt Jiménez. Hij verwijst naar het geval van de oud-gouverneur van zijn thuisstaat Coahuila. Humberto Moreira werd beschuldigd van corruptie, witwassen en betrokkenheid bij een drugskartel. Hij moest daardoor aftreden, maar zijn broer kon zijn plek als gouverneur innemen. AMLO maakte documenten publiek waaruit bleek dat oud-presidenten Felipe Calderón en Enrique Peña Nieto een deal hadden gesloten om de broers vrijuit te laten gaan.

AMLO haalt de zaak graag aan als voorbeeld van het oude, corrupte Mexico waarmee hij wil afrekenen. Maar volgens Jiménez zijn deze onthullingen er alleen op stemmen aan en meer macht naar zich toe te trekken.

‘Echte verandering is er nauwelijks. Dat wil de regering niet. De waarheid op tafel leggen over alle moorden en verdwijningen, zou blootleggen welke rol het leger en de autoriteiten speelden. En nog steeds spelen.’

‘Dat is niet in het belang van de regering, dus probeert ze burgers stil te houden met herdenkingsceremonies en andere symbolische gebaren. De families van slachtoffers kopen daar niets mee. Het is cynisch: eerst zijn de autoriteiten betrokken bij een moord en dan staat het de familie bij.’

Sinds toenmalig president Calderón in 2006 de oorlog tegen drugskartels uitriep, escaleerde het geweld in Mexico. Hij liet het leger kopstukken uitschakelen, waardoor de grote kartels uiteenvielen in kleinere, vaak nóg gewelddadigere netwerken.

Die kregen steeds meer grip op de lokale politiek. Ze zetten politici onder druk of veroverden zelf een zetel op gemeentelijk of regionaal niveau. Het overgrote merendeel van de moorden en verdwijningen blijft onopgelost en onbestraft.

2019 bleek het meest gewelddadige jaar ooit in Mexico. Volgens officiële bronnen werden toen 34.582 mensen vermoord, wat een dieptepunt werd sinds het begin van de tellingen in 1997. Ondanks de pandemie bleven de cijfers ook in 2020 hoog, met slechts een kleine daling ten opzichte van 2019.

‘Sinds 2006 zijn officieel bijna 90.000 mensen verdwenen, maar het werkelijke cijfer kan op 400.000 liggen.’

De officiële cijfers liggen waarschijnlijk nog een flink stuk lager dan de werkelijke aantallen, zegt Jiménez. ‘Volgens de Nationale Commissie voor het Onderzoek naar Vermiste Personen verdwenen sinds 2006 bijna 90.000 mensen. Volgens de Verenigde Naties wordt slechts 20 tot 30 procent van alle verdwijningen gerapporteerd. Dat zou betekenen dat het werkelijke cijfer rond 400.000 kan liggen. De rol die de autoriteiten daarin spelen is veel groter dan ze doen uitschijnen. Dat is het beeld dat Mexico in het buitenland neerzet.’

Verzet komt ondertussen vooral vanuit de civiele gemeenschap. Burgers en ngo’s zoeken samen naar manieren om de geweldsspiraal en straffeloosheid te doorbreken. David Jiménez doet dat bij mensenrechtenorganisatie Fray Juan de Larios. De organisatie begeleidt en adviseert families van vermiste personen en monitort mensenrechtenschendingen in het hele land.

Adempauze

Accurate documentatie van de verdwijningen en moorden is cruciaal voor gerechtigheid, vindt Jiménez. In het kader van het Shelter City-programma (zie kader) verblijft hij nu tijdelijk in Nederland.

‘Het is een prachtige en rustige stad,’ vertelt Jiménez over Utrecht, ‘en relax. Ik heb mooie plekken bezocht en interessante mensen ontmoet.’ Hij kan er op adem komen en die adempauze was nodig. Mexico geldt als één van de gevaarlijkste landen voor mensenrechtenverdedigers.

In zijn thuisstaat Coahuila, net als in de andere noordelijke grensstaten, vormen mensenrechtenschendingen en gedwongen verdwijningen mee de orde van de dag. Door de nabijheid van de Amerikaans-Mexicaanse grens bevinden zich er belangrijke smokkelroutes voor drugs, geld, personen en wapens.

‘Ik ontsnapte twee keer aan een ontvoering. Ik weet dat aangifte doen geen zin heeft, integendeel.’

‘Ik ontsnapte twee keer aan een ontvoering’, getuigt Jiménez. ‘Op weg van de universiteit naar huis werd ik belaagd door mannen van het Zetas-kartel. Ik was ontzettend bang en smeekte om me te laten gaan. Mijn telefoon en geld gaf ik af, maar gelukkig kon ik ontkomen. Ik wilde wel aangifte doen, maar weet dat dat geen zin heeft. Sterker nog: mijn adresgegevens bij de politie achterlaten zou niet veilig zijn. Die agenten hebben banden met de kartels en kunnen mijn aangifte direct doorspelen.’

Niet alleen jij, maar ook je collega’s van Fray Juan de Larios worden geregeld bedreigd. Hoe ga je daarmee om?

Jiménez: De bedreigingen komen van criminele organisaties, maar ook van lokale overheden, het leger en de politie. Die laatste valt soms binnen tijdens bijeenkomsten of protesten. Ze maken dan foto’s en verspreiden die. De regering stuurt vrouwelijke partijleden, zogenaamde liderezas, om tijdens protesten vrouwelijke demonstranten te bedreigen en te intimideren.

Door wat ik zelf meemaakte, ben ik onder de radar gaan leven. Voor de pandemie zat ik dus al in lockdown. Maar zelfs thuis is het stressvol. Het voelt alsof ik nergens kan ontsnappen aan het geweld. Steeds omringd zijn door geweld vreet aan je. Ik heb nachtmerries en kamp met posttraumatische stress. Soms vraag ik me af waar ik het aan verdiend heb om in deze context te leven.

Het helpt om fit te blijven: sporten, gezond eten en ontspanning proberen opzoeken. Maar er iets tegen doen, iets doen voor de gemeenschap ook. Slachtoffers zoeken en hun families helpen geeft voldoening en de motivatie om door te zetten.

Deze maanden in Nederland bieden een broodnodige verlichting. Toch heb ik nog geluk. Medestudenten en collega’s maakten al ergere dingen mee.

Met je 26 jaar ben je wel heel jong om al zoveel ervaring te hebben in dit gruwelijke werkveld.

Jiménez: Toen in 2006 de war on drugs werd uitgeroepen, zat ik nog op school. Daarbuiten begon daadwerkelijk een oorlog. We moesten vaak binnen blijven omdat het op straat te gevaarlijk was.

Tijdens mijn studies zag ik de documentaire Mexico en el espejo, over de zuidelijke staat Oaxaca. Daar kwam de bevolking in verzet omdat ze door de autoriteiten genegeerd werd. Jongeren besloten het heft zelf in handen te nemen. Dat vond ik enorm inspirerend. Die jongeren zijn zo dapper, vond ik, daar moesten wij een voorbeeld aan nemen.

Het was ook toen dat een van de heftigste zaken uit ons land liep. In 2014 verdwenen 43 studenten van het Ayotzinapa-college in de staat Guerrero. Ze waren op weg naar een studentenprotest maar kwamen daar nooit aan.

Ook in mijn universiteit kwamen militairen binnen, op zoek naar leiders van studentenprotesten. Ik voelde me niet veilig in mijn eigen universiteit, dus besloot me aan te sluiten bij de demonstraties. Zo ontmoette ik de families van de 43 vermiste studenten en kwam ik bij Fray Juan de Larios terecht.

Femicide

David Jiménez coördineert sindsdien het onderzoeksteam van Fray Juan de Larios. De mensenrechtenorganisatie probeert uit te zoeken wat er precies is gebeurd met de (honderd)duizenden vermisten in Mexico.

Via een documentatiesysteem houdt zijn team alle gevallen van geweld en vermissingen bij, vertelt Jiménez. ‘We brengen die data in kaart en analyseren die. Op basis van informatie uit de media proberen we patronen te ontdekken. Waar verdwijnen mensen? Welke vormen neemt het geweld aan? Hoe gaan de criminele organisaties te werk?’

‘Erger nog, de instellingen waar vrouwen aangifte zouden moeten doen, zijn zélf vaak mee verantwoordelijk.’

‘Samen met lokale autoriteiten graven we duizenden niet-geïdentificeerde lichamen op. We vonden honderden botresten en stukjes kledij. Die worden minutieus onderzocht zodat de lichamen kunnen worden geïdentificeerd.’

Je monitort ook gendergerelateerd geweld en geweld tegen LGBTI+-personen. Waarom is dat verband tussen geweld en gender zo belangrijk om te onderzoeken?

Jiménez: Ook buiten de directe context van de drugsoorlog is er veel geweld tegen vrouwen. In de wereldwijde top tien van meest gewelddadige steden, zijn er vijf Mexicaans. Een groot deel van de slachtoffers is vrouw. Het aantal femicides ligt hoog en zo’n twee op de drie vrouwen krijgt te maken met geweld. Ook LGBTI+ers zijn vaak slachtoffer van geweld.

In deze patriarchale samenleving hebben vrouwen een ondergeschikte rol. Cultureel een economisch is er grote ongelijkheid. En dan is er de straffeloosheid. Daders komen ermee weg.

Ondanks dat Mexico erg hoog staat in lijsten over geweld tegen vrouwen en femicide, heeft de overheid er maar weinig aandacht voor. Erger nog, de instellingen waar vrouwen aangifte zouden moeten doen, zijn zélf vaak mee verantwoordelijk. Politieagenten die vrouwen zouden moeten beschermen, verkrachten en belagen ze.

Daarnaast zijn vele slachtoffers in de drugsoorlog mannen. Er is nauwelijks aandacht voor alle vrouwen die alleen achterblijven. Hele gemeenschappen worden zo ontwricht. Hoe moeten de overblijvers overleven?

Je verblijf in Nederland wend je niet alleen aan om op adem te komen. Je hebt ook het doel om in Europa het bewustzijn over de verdwijningen en mensenrechtenschendingen te vergroten. Waarom is dat nodig?

Jiménez: Het valt op hoe weinig mensen erover lijken te weten. Als ik over de 43 vermiste studenten vertel, lijken velen nog nooit over die zaak gehoord te hebben. Ook over een andere gruwelijke zaak, die van de verdwijning van en moord op honderden mensen in de gemeente Allende in 2011, weten mensen niets.

Maar ik neem het ze niet kwalijk. Zelfs in mijn eigen thuisstaat hoorden we pas twee jaar na datum over die laatste zaak. Dat is omdat de regering burgers en journalisten de mond snoert. Mexicaanse media worden zwaar beïnvloed door onze overheid. En de kartels hebben op hun beurt veel invloed op de overheid. Zo worden media onder druk gezet om niet over de gruweldaden te berichten. Mexico brengt graag het beeld van een land waar weinig mis loopt.

Vorig jaar maakte AMLO trots bekend dat er in de zaak van de 43 verdwenen en vermoorde studenten verschillende arrestaties zijn verricht. Toch is de waarheid nooit aan het licht gekomen. Is er volgens jou gerechtigheid bereikt?

Jiménez: Gerechtigheid betekent dat de lichamen worden gevonden, de waarheid naar boven komt en wie verantwoordelijk is wordt gestraft. Dat is niet gebeurd.

‘De overheid duidt de kartels aan als enige schuldige. Maar ook het leger, de politie en de lokale overheid zouden betrokken zijn bij de verdwijning.’

De overheid duidde de kartels aan als enige schuldige, maar een waarheidscommissie die dat onderzocht concludeerde dat het onderzoek van de overheid niet correct en niet compleet was. Ook het leger, de politie en de lokale overheid zouden betrokken zijn bij de verdwijning.

De autoriteiten beweren dat de 43 studenten vermoord zijn en dat alle lichamen diezelfde nacht verbrand zijn. Maar de waarheidscommissie toonde aan dat het onmogelijk moet zijn om 43 lichamen te verbranden in één nacht.

Dus wat is er dan gebeurd? We weten het niet.

De ophef die er nationaal was neemt ook langzaam af. Wat wij nog kunnen doen is de families ondersteunen. Maar waar zij écht iets aan hebben is achterhalen waar de lichamen van hun geliefden zijn. Dus gerechtigheid is er niet en zal waarschijnlijk ook nooit komen.

Welke internationale actie zou er moeten komen? Wat kunnen Europese beleidsmakers doen? En wat Europese burgers?

Jiménez: Europese politici moeten veel meer druk uitoefenen op de Mexicaanse regering om meer aandacht te besteden aan de vermiste personen. Wij wachten momenteel op antwoord van het Internationaal Strafhof, waar we een verzoek hebben ingediend om de mensenrechtensituatie in Mexico, in het bijzonder in Coahuila, te bekijken.

Wij willen dat het Strafhof de misdaden tegen de menselijkheid in Coahuila tussen 2009 en 2016 onderzoekt, en daarbij ook de banden tussen de kartels, de autoriteiten en de veiligheidstroepen van de staat. Doet het Strafhof dit, dan zal het bij de Mexicaanse regering moeten aandringen om de zaken te onderzoeken.

Maar het is ingewikkeld. Als het Hof meegaat in onze eis, en de regering aanspreekt, is dat niet per se goed voor onze relaties met de lokale autoriteiten.

Organisaties zoals de onze kunnen alle financiële hulp gebruiken. We willen niet afhankelijk zijn van onze overheid, want die is niet onpartijdig. Iedereen, elke Europeaan kan helpen door kleinere, niet-gouvernementele organisaties te steunen. Maar ook door onze verhalen te helpen verspreiden, over de slachtoffers te blijven praten, hun foto’s te delen. Dat is een grote steun voor de families.

Geloof je nog in verandering?

Jiménez: Eerlijk? Ik heb weinig vertrouwen in verandering via de officiële weg. De politiek zie ik niet in een-twee-drie beter worden. De belangen zijn te groot en de partijen te zeer met elkaar verweven – de politiek met het bedrijfsleven en de kartels. Die complexe structuren doorbreek je niet zomaar.

Op kleinere schaal geloof ik wel in verandering. Ik hoop op verbetering van onderuit: burgerinitiatieven, gemeenschapsprojecten, de mensen zelf. Ik zal dit werk ook zeker voortzetten: het onderzoek en de steun aan de families moet doorgaan.