Kan het museum gedekoloniseerd worden of is een dekoloniaal museum een leeg museum?

Activiste Mireille-Tsheusi Robert over 125 jaar AfricaMuseum: ‘Het was nooit onze bedoeling om het plat te branden’

© Bamko, AZANGOUNON

Mireille-Tsheusi Robert vraagt om niets te verhullen van het gebouw, maar de koloniale verwijzen te gebruiken voor reflectie.

Kan het AfricaMuseum gedekoloniseerd worden of is een dekoloniaal museum een leeg museum? Activiste Mireille-Tsheusi Robert vraagt iedereen om over die vraag na te denken. ‘Ik ga toch ook niet feesten aan Fort Breendonk?’

Vijf jaar geleden heropende het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren als het vernieuwde AfricaMuseum. Een lange en grondige renovatie, die bijna vijf jaar duurde, moest het museum aanpassen aan de noden en behoeften van de 21ste eeuw.

Op vlak van infrastructuur oogde het museum een pak moderner. Maar inhoudelijk was de vernieuwing minder geslaagd. Om met de zware koloniale erfenis te breken, waren de veranderingen niet vergaand genoeg, klonk het uit verschillende hoeken. In het bijzonder binnen de Afro-Belgische gemeenschap werd de directie een gebrek aan moed verweten.

Ook activiste Mireille-Tsheusi Robert wond er geen doekjes om. ‘Je kan geen museum dekoloniseren dat uitpuilt van de roofkunst’, liet ze meer dan vijf jaar geleden optekenen. De oprichtster van Bamko vzw, een feministische en antiracismebeweging, plantte tijdens de heropening bebloede kartonnen handen in de tuin van het museum. Samen met vrijwilligers van Bamko en andere actiegroepen drukte ze zo haar ongenoegen uit. Er viel weinig te vieren, was de boodschap.

Vijf jaar na de heropening lijkt er op het eerste gezicht toch wat veranderd. Dit jaar blaast het AfricaMuseum ook 125 kaarsjes uit. Ter ere van die dubbele verjaardag lanceert het museum de denkoefening 125/5jaar, die op de vraag moeten antwoorden welke rol het museum in de toekomst nog kan spelen. Verschillende Afrikaanse diasporaorganisaties, activisten en kunstenaars werken vandaag mee aan het programma.

Ook Bamko deelt de kritiek op het museum niet louter meer via opmerkelijke acties aan de buitenmuren, maar staat vandaag zelfzeker met twee voeten binnen het museum. Drie dagen lang bogen ze zich met een groep geëngageerde burgers over het moeilijke vraagstuk. Mireille-Tsheusi Robert gidste zelf de deelnemers door het museum. Verschillende sprekers en gasten voedden een geïnteresseerd publiek met antwoorden en nieuwe vragen.

‘Het is alsof iemand je Ferrari steelt en je vervolgens vraagt om ervoor te betalen.’

Voor een volle zaal wierp de Franse feministe en dekoloniaal denker Françoise Vergès op dat een museum een spiegel van de staat is. Aan MO* verduidelijkte ze nadien dat ‘het museum geen neutrale plaats is die je kan dekoloniseren terwijl de rest van de samenleving of de wereld nog niet gedekoloniseerd is’.© Elien Spillebeen

Her en der wat wijzigingen aanbrengen, zal niet voldoende zijn, argumenteert ze. ‘Het gaat niet alleen over de voorwerpen, maar ook over het discours, de werknemers en hun opleiding, de hiërarchie van de instelling.’ Die redenering volgt Robert. Het museum is slechts een werkplek van een dekoloniseringsstrijd die de machtsstructuren in de hele maatschappij in vraag stelt.

De ideeën over de richting die het museum moet uitgaan verschillen en dat is goed, vindt Robert ook. ‘Ik wil naar dit museum komen om te herinneren. Het moet een herdenkingsplek worden waar debat over de kolonisatie en racisme mogelijk is. Nu presenteert het museum zich als wetenschappelijk, waar een objectieve geschiedenis elke subjectiviteit onmogelijk maakt. In werkelijkheid is het eerder een museumpark. Kinderen komen er spelen voor hun verjaardag. Het geweld komt hier amper aan bod.’

Ze vergelijkt het met het gedenkteken Fort Breendonk, dat de nazigruwel herdenkt: ‘Daar voel je in alles het geweld dat de joden tijdens de holocaust werd aangedaan. Daar zal je toch niet gaan feesten?’

Gestolen ferrari

Tijdens drie reflectiedagen georganiseerd door Bamko in het museum komen die bedenkingen ook aan bod. Dat het museum de conferentie huisvest is nog geen teken dat de relaties tussen de organisatie en het AfricaMuseum vandaag beter zijn, stelt Robert. ‘Dat we hier staan is een gevolg van onze lange weg van actie en strategische keuzes.’

Bamko hield de afgelopen jaren bewust de publieke druk hoog, met enkele mediagenieke acties. Tegelijk schoolden de leden zich bij in de technische en juridische kanten van restitutie, teruggave van geroofde en oneerlijk verkregen objecten. Ze verrichtten ook achter de schermen heel wat politiek lobbywerk. ‘Hoewel de Franstalige gemeenschap niet bevoegd is voor restitutie, vonden we het bijvoorbeeld zinvol om voor dat parlement te gaan spreken.’ Het leverde een resolutie op waarmee dan weer druk werd gezet op het federale niveau, legt ze uit.

‘Het doel was onze legitieme plek op te eisen en een ander narratief binnen te brengen.’

Ze verwijst ook naar de actie waarbij ze haar haren afschoor en beloofde pas weer een voet in het museum te zetten eens er werk zou gemaakt worden van restitutie. ‘Ondertussen zijn er stappen gezet en hou ik me aan mijn woord. Ik ga het museum dus weer binnen.’

Maar iemand van Congolese, Rwandese of Burundese afkomst laten betalen voor een ticket vindt ze onfatsoenlijk. ‘Betalen om objecten te zien die van onze voorouders geroofd werden? Het is alsof iemand je Ferrari steelt en je vervolgens vraagt om te betalen om die te gebruiken.’

‘Al 25 jaar kwam ik hier rondleidingen geven zonder toestemming van het museum. En maakten ze problemen dan dreigden we de pers te bellen. Ze houden niet van slechte reclame natuurlijk’, zegt ze zelfzeker. Maar dat het ook wel geholpen heeft dat enkele individuen binnen het museum een open en constructieve houding aannamen, nuanceert ze nog.

‘De druk die we zetten had niet als doel het museum plat te branden, noch de werking te stoppen of het museum leeg te halen. Al vinden sommigen onder ons wel dat een gedekoloniseerd museum, een leeg museum is. Maar dat zijn interne debatten, niet het doel van onze werking. Het doel was onze legitieme plek op te eisen en een ander narratief binnen te brengen.’

Laat je verstand achter

Vandaag geeft Mireille-Tsheusi Robert haar rondleidingen niet clandestien en zonder ophef. Het narratief klinkt nog even kritisch als voorheen. Tijdens haar feministische en dekoloniale rondleiding neemt ze de groep gedreven op sleeptouw. ‘Mijn rondleiding is geen klassieke wandeling langs de objecten. Daarover zal ik amper praten’, legt ze uit. Wel voert ze haar publiek door de verschillende zalen in het museum, maar dan om de ruimte op zich en de manier van tentoonstellen in vraag te stellen.

Er is één ruimte waar ze zich enigszins positief over kan uitlaten. Die bevindt zich vóór de ticketcontrole. De zaal “Let’s talk about racism” is net ingehuldigd. ‘Wat een contrast met de vaste tentoonstellingszalen’, zegt Robert daarover. ‘Dit is nieuw. Zo uitdrukkelijk over racisme praten kon tot nu toe nog niet. Laat ons hopen dat deze ruimte blijft.’

© Joachim Hoste

Mireille-Theusi Robert is enthousiast over de nieuwe zaal die racisme bespreekbaar maakt.

Die nieuwe ruimte moet discussies en reflecties over racisme aanmoedigen. Bij de opening stelden medewerkers Salomé Ysebaert en Marie Reine Iyumva dat het museum zelf heeft bijgedragen aan het verspreiden van racistische stereotypen. Bezoekers worden geconfronteerd met de hardnekkige denkkaders die nog steeds schuilen achter uitspraken zoals ‘Amai, je spreekt zo goed Nederlands’.

Eens voorbij de ticketcontrole is de verzameling objecten in het museum problematischer, blijkt verder uit de rondleiding van Robert. Uit de permanente tentoonstelling is de bijna 22-meter lange prauw (een soort kano, red.) een bekende aandachtstrekker. Robert klopt een paar keer stevig op het pronkstuk en steekt van wal. ‘We komen in het rijk van de zintuigen. Hier worden we ondergedompeld in de exotische wereld van zingende en dansende Afrikanen.’

‘Alles gaat voorbij, behalve het verleden.’ Boven de prauw moet de titel van een boek van socioloog Luc Huyse, gedrukt in vier talen, wat contrast bieden. Onvoldoende om echt tot reflectie aan te zetten, vindt Robert. ‘Laat je verstand aan de ingang achter’, lijkt het museum volgens haar te zeggen. ‘Door met emoties en zintuigen van de bezoeker te spelen, wordt reflectie eerder tegengewerkt. Het toont geen holistisch beeld van het koloniale verleden en duiding ontbreekt.’

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws

Terug naar huis

Het museumgebouw zit vol verwijzingen naar koloniale denkbeelden, ornamenten en beelden die beschermd zijn. ‘Aan standbeelden van onderdanige zwarte mensen die knielen voor de witte man, kan niet geraakt worden’, weet ze. Ze verhullen of verbergen heeft volgens haar ook geen zin. ‘Beter zou zijn ze te gebruiken en vervolgens over de geschiedenis te praten en te verbinden aan racisme vandaag.’

Tegenover een achtergrond van wit geverfde muren vraagt gids Robert een minuut stilte. De illusie van een transparante aanpak die het museum met de witte muren volgens haar wil uitstralen, laat ze contrasteren met het stille protest.

© Bamko, AZANGOUNON

De dekoloniale en feministische wandeling van Bamko stelt de ruimtes zelf in vraag

Ook bij pogingen om Congolese innovatie in beeld te brengen, plaatst Robert vraagtekens. Ze brengt de groep tot stilstand bij Moseka, een 2,90 meter grote verkeersrobot, ontworpen door vrouwelijke ingenieurs in Kinshasa. ‘De invulling van het begrip innovatie is nog steeds koloniaal’, merkt ze hier op. ‘De technologie is opnieuw westers. Het museum schat de eigen Afrikaanse innovatie niet naar waarde en vertrekt onbewust nog altijd vanuit een eigen beschavingsmodel.’

Voor Bamko doet het AfricaMuseum de voorouders van afro-descendenten nog altijd geweld aan. In het begin en einde van haar rondleiding zingt Robert uit volle borst in het Lingala: ‘Mijn voorouders zullen naar huis terugkeren.’ Ze nodigt de aanwezigen aan mee te zingen. ‘We kunnen wel dingen veranderen, maar we moeten het museum eerst van zijn koloniale geest ontdoen. Daarvoor hebben we de hulp van Belgen van alle kleur nodig.’

Collectieve intelligentie

De oproep mag ook gelezen worden als een uitgestoken hand naar de nieuwe directeur van het AfricaMuseum, de 62-jarige Bart Ouvry, die recent aan de slag ging. Dat ze liever een zwarte vrouw aan het hoofd had gehad, maakt Robert eerst en vooral duidelijk. ‘Het zal nu in de eerste plaats aan hem zijn om te tonen dat hij echt kan luisteren. Om te beginnen naar de mensen binnen zijn ploeg.’ De violen zullen moeten gelijkgestemd worden, want de visies op de toekomst en het verleden verschillen intern ook nog sterk, waarschuwt ze.

‘Het is de Afrikaanse diaspora die restitutie op de politieke agenda plaatste.’

Vervolgens moet de Afrikaanse diaspora betrokken worden. ‘Uit interviews kan ik afleiden dat de echte Afrikanen voor hem op het Afrikaanse continent wonen. Maar het is wel de Afrikaanse diaspora die restitutie op de politieke agenda plaatste. Laten we dat niet vergeten.’ Robert kan voorlopig alleen afleiden dat de nieuwe directie de diaspora wil consulteren. ‘Maar er is meer nodig. Echte inspraak. Ik geloof heel erg in collectieve intelligentie. Samen kan je tot betere keuzes komen.’

Windowdressing

‘Uiteraard verwacht ik ook dat de nieuwe directeur beloftes op vlak van restitutie nu concreet maakt. Het werk moet worden verdergezet. Er mag niet rond de hete brij heen gedraaid worden.’

‘Sommige bezoekers wisten zelfs niet welke landen België koloniseerden.’

Verder is er nog een lange lijst aan keuzes die gemaakt moeten worden. ‘Er zijn te veel musea in dit museum. Het is onduidelijk of dit een museum over het kolonialisme, over de voormalige kolonies, of over gans Afrika — zoals de naam doet uitschijnen — of een natuurmuseum is. Het is ook onduidelijk of het over het verleden of het heden moet gaan.’

Bamko onderzocht wat de impact is van die onduidelijkheid. ’We vroegen mensen om twee uur aandachtig het museum te bezoeken en daarna enkele vragen te beantwoorden. Sommigen wisten zelfs niet welke landen België koloniseerden. Iemand antwoordde Afrika.’

Robert wil meezoeken naar antwoorden en vindt 125/5jaar een positief initiatief. ‘Onderaan de ladder van de macht staat de zwarte vrouw. Van onderuit heb je een interessant perspectief.’ Dat perspectief is interessant en leerrijk, geeft ze mee. ‘De slaaf kent zijn meester goed, heeft tijd om veel te observeren. Het is een rijkdom die we moet benutten. Ik denk dat het een schat aan complexe analyses kan opleveren.’

‘Voorzichtig positief, maar op mijn hoede’, zo vat ze haar houding zelf samen. De kritiek op het AfricaMuseum is niet goed geweest voor de reputatie van de instelling, weet ze. De bedenking dat het integreren van hun activiteiten in de museumwerking misschien ook windowdressing kan zijn, vindt ze dan weer niet relevant.

Kunnen hun acties misschien gebruikt kunnen worden om de echte veranderingen uit te stellen? ‘Het antwoord op de kritiek na de heropening was ook dat er was samengewerkt met de diaspora, hoewel dat niet het geval was. Als men sowieso zou zeggen dat er wordt samengewerkt, dan ben ik liever ook effectief zo aanwezig mogelijk. Maar, dat andere organisaties ervoor kiezen dat niet te doen en op zichzelf te werken, dat begrijp ik ook.’

Op 2 juli om 13u30 organiseert Bamko een nieuwe rondleiding onder de titel ‘Les dix défis de l’AfricaMuseum’ . Het volledige programma 125/5jaar vind je hier.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.